Hronologija ratnog Mostara: nepokoreni Mostar u borbi za slobodu
Glavni događaji u Mostaru tokom Drugog svjetskog rata, po hronološkom redoslijedu, sa fotografijama ratnog grada, boraca, i glavnih događaja.
1941.
6. april 1941. Njemačko-italijanskim bombardovanjem aerodroma započeo rat u Mostaru.
11. april 1941. Ustaše prave puč i preuzimaju dijelove civilne vlasti u Mostaru.
13. april 1941. Ustaše likvidiraju prvu grupu Srba u Mostaru.
16. april 1941. Italijanske jedinice ušle u Mostar.
16. april 1941. Ustaše uspostavljaju „Javnu sigurnost“ u Mostaru, a njen prvi zapovjednik je bio Josip Bervaldi Binka sa Hvara.
17. april 1941. Njemačke jedinice ušle u Mostar.
8. maj 1941. Rimskim ugovorom između Musolinija i Pavelića ustaše uspostavljaju svoju vlast i na području Hercegovine. Otpočinje progon komunista i genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima. Pavelićevim proglasom Srbi su bili osuđeni na istrebljenje u njegovoj NDH.
28. maj 1941. Na Rondou je organizovan svečani dolazak »Hrvatske vojske«, koja je vozom stigla iz Zagreba, jer su okupatorske vojne vlasti, a prema sporazumu sa Pavelićem, predale vojnu i civilnu vlast novostvorenoj kvislinškoj državi.
Ulazak vojske NDH u Mostar 28. 5. 1941. snimci sa trga Rondo u Mostaru i u ulici Matije Gupca. Izvor: CIDOM (arhiv K.D. Miletić).
29. maj 1941. Održana konferencija ustaških funkcionera povjerenika, pod rukovodstvom Stanka Šarca, na kojoj je donijet dogovor o predstojećim akcijama likvidacije Srba, Jevreja i za ustaški režim nepoćudnih osoba.
5. jun 1941. U Mostaru održano oblasno savetovanje KPJ za Hercegovinu kome su prisustvovali delegati svih partijskih organizacija i dva delegata PK KPJ za BiH. Na savjetovanju je raspravljano o stanju priprema za ustanak.
20. jun 1941. U Mostaru, u prisustvu dvojice delegata PK KPJ za BiH, održano oblasno savjetovanje KPJ za Hercegovinu, na kome je podnesen izvještaj o pripremama za ustanak, rezervama oružja i neposrednim akcijama.
22. jun 1941. U Mostaru održano oblasno savjetovanje SKOJ-a za Hercegovinu kome su prisustvovali rukovodioci SKOJ-a iz svih krajeva Hercegovine. Pored priprema za dizanje ustanka, naročito se raspravljalo o sprečavanju ustaških pokolja.
26. jun. 1941. Kod sela Paljev Do (na putu Mostar – Nevesinje) nevesinjski ustanici razbili po jednu četu ustaša i domobrana i vod žandarma. Između ostalog, zaplijenjeno oko 100 pušaka 10 puškomitraljeza i 2 kamiona.
30. jun 1941. Mostarski biskup fra Alojzije Mišić uputio poslanicu u kojoj je osudio pokolje, pljačku i druga nasilja ustaša u Hercegovini.
16. jul 1941. U Mostaru, na sastanku Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, kome je prisustvovao i delegat PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, prenijeta direktiva CK KPJ za dizanje ustanka, razrađen plan o rasporedu kadrova i formiran Oblasni vojni štab za Hercegovinu.
17. jul 1941. Iz Mostara izašao na sjeverne padine Veleža Oblasni vojni štab za Hercegovinu sa grupom od 18 članova KPJ. Prvi odred je odmah razbijen, za šta su kasnije okrivljeni i privremeno isključeni iz partije dr Safet Mujić i Mustafa Pašić. Tom prilikom poginuo je Đorđo Balać.
31. jul. 1941. U Donjoj Mahali odjeknula eksplozija bombe kojom je Zlatka Vuković držala odstupnicu komunistima kada su ustaše upale u kuću Vukovića za vrijeme održavanja partijskog sastanka želeći da pohapse sve prisutne. Zlatka je upozorila svog sina Slobodana Vukovića i Ahmeda Sefića kako bi na vrijeme pobjegli. Zatim je otišla po bombu i bacila je pred ustaše pri čemu je nekoliko ubila i ranila.
Nakon toga su ustaše savladale Zlatku, vezali je i ubacili u automobil. U kući su uhvatili i simpatizere KPJ, brata i sestru Dejana i Veru Popović. Iako je Slobodan uspio pobjeći do Rodoča, ubrzo je uhapšen i brutalno ubijen. Prvog augusta 1941. godine je strijeljana Zlatka Vuković, a zajedno s njom i Ahmed Sefić, Dejan i Vera Popović.
1. avgust 1941. Na Ovojcima (kod Širokog Brijega), posle zvjerskog mučenja u zatvoru u Mostaru ustaše strijeljale sekretara MK KPJ za Mostar i člana Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu Jusufa Čevru, narodnog heroja.
Na Ovojcima su naposredno nakon toga zajedno streljani i Zlatkin sin Slobodan Vuković i narodni heroj Jusuf Čevro.
14. avgust 1941. U nastavku represalija protiv srpskog stanovništva, ustaške vlasti otpočele interniranje i prisilno iseljavanje Srba iz Mostara u koncentracioni logor u Gospiću ili preko Višegrada u Srbiju. Krajem mjeseca iseljavanje je obustavljeno.
Između juna i avgusta u progonima Srba ubijeni su brojni aktivisti i skojevci, uključujući:
Spomen-ploče su uslikane 2018. godine. Izvor: S. Demirović. Pored gore navedenih boraca, u “Spomenici Mostara 1941-1945.” kao žrtve se spominju i: Maksim Andrić, Dragoljub Bilanović, Aleksandar Golo, Branko Karan, Velimir Kovačević, Tomo Milivojević, Ljubomir Pivac, Lazar Unković, Mitar Vanović.
17. avgust 1941. Novi Oblasni štab za Hercegovinu, sa grupom članova KPJ (ukupno 28 ljudi), izašao iz Mostara, preko Veleža na oslobođenu teritoriju gornje Hercegovine i u selu Brataču došao u kontakt sa prvim ustanicima. Novi odred je iz Mostara, kako je rečeno, krenuo 17. avgusta 1941. godine naveče, ovog puta podijeljen na dva dijela. Naime, veći dio je krenuo iz Brankovca (Mrakove ulice), pod komandom Nenada Vasića, a drugi dio iz Bjelušina (kuća Neimarevića), sa Savom Medanom na čelu, s tim da se povrh starog pravoslavnog groblja (odnosno potoka zvanog Dronja) sastanu i objedine. Borci su ukupno bili naoružani sa 16 pušaka, po 150 metaka na svaku pušku, a svaki borac je imao revolver i najmanje po dvije „kragujevke“. Života i Gojko Samardžić, kao krojači, svim dobrovoljcima su sašili papuče od čoje da bi se mogli nečujno iskrasti iz grada. U odredu su bili: Nenad Vasić, pravnik i rezervni oficir, Sava Medan, radnik i borac iz Španije, Karlo Batko, Aza Koluder, Hasan Bubić, Vasko Gnjatić, Neđo Bitanga, Salko Fejić, Boro Balać, Života Neimarević, Boro Avdalović i brat mu Mladen, Slavko Vujović i brat mu Brano, Rade Salatić, Boro Radan, Luka Knežić, Boro Zurovac, Remza Duranović, Pero Krajina, Andrija Stajić, Danilo Milićević, Gašo Ilić, Brana Kovačević, Esad Šabanac, Obrad Slijepčević, Pero Lažetić i Ranko Mihić.
15. septembar 1941. Mjesni komitet KPJ za Mostar, proširivanjem dotadašnjih odbora narodne (ranije: crvene) pomoći, formirao ilegalni Gradski odbor NO fonda za Mostar. Odbor je početkom 1942. prerastao u Gradski NO odbor i radio sve do oslobođenja.
15. septembar 1941. u sukobu sa ustašama gine prvi borac Mostarskog bataljona, Šaćir Palata.
septembra 1941. dr Safet Mujić odlazi u partizane i organizuje partizansku bolnicu, uz pomoć rodoljuba-medicinara iz Mostara koji pomažu sa opremom i materijalom.
28. septembar 1941. Dijelovi Konjičkog bataljona bosanskohercegovačke brigade NOP odreda zauzeli žandarmerijsku stanicu Rujište (kod Mostara), iz koje se posada, pod zaštitom noći, izvukla prema Bijelom polju.
Borci konjičkog bataljona, proljeća 1942. Izvor: arhiv K.D. Miletić.
12. oktobar 1941. Iz bolnice u Mostaru pobjegao sekretar OK KPH za Dubrovnik Ivan Morđin Crni, narodni heroj. Bjekstvo su organizovali MK KPJ za Mostar i SK KPH za Metković.
15. oktobar 1941. Formiran SK KPJ za Mostar, koji je objedinjavao rad partijskih organizacija u selima Mostarske kotline.
21. oktobar 1941. Grupa uglednijih mostarskih muslimana uputila muslimanima Bosne i Hercegovine rezoluciju sa protestom protiv ustaških zločina i nasilja nad srpskim stanovništvom, ubistava pojedinih muslimana, vjerske netolerancije itd.
22. oktobar 1941. U Mostaru formirani OK KPJ i OK SKOJ-a za Južnu Hercegovinu. Obuhvatali partijske organizacije u neoslobođenim mjestima Hercegovine.
3. decembar 1941. U Mostaru, pod rukovodstvom AFŽ-a, nekoliko stotina žena demonstriralo protiv gladi i skupoće. Demonstrantkinje su na gradskoj pijaci pobacale svu repu sa tezgi. Pošto su sreskom načelniku predale zahtjeve za poboljšanje snabdjevanja, one su nastavile demonstracije kroz grad.
Mostarska tržnica ili Tepa, na kojoj je 1941. počeo protest protiv skupoće (slika je iz 1944. godine). Izvor: CIDOM.
1942.
10. februar 1942. U Mostaru, prerastanjem odbora NO fonda, formiran GNO odbor, koji je ilegalno radio do oslobođenja grada (14.2.1945) rukovodeći, preko svojih pododbora, mnogim akcijama, naročito prikupljanjem sredstava za NO fond i za mobilizaciju.
11. februar 1942. Zbog hapšenja nekoliko učenika, MK SKOJ-a za Mostar organizovao štrajk u Trgovačkoj akademiji u Mostaru. Zbog masovnog učešća učenika u štrajku, koji se prenio i na Učiteljsku školu i Gimnaziju, ustaške vlasti su zatvorile sve srednje škole u gradu.
6. mart 1942. U Foči, uglavnom od omladinaca iz Sarajeva i Mostara, formirana omladinska četa koja je ušla u sastav 5. bataljona 1. proleterske NOU brigade kao 2. četa. Ona je juna 1942. prešla u sastav 2. proleterske NOU brigade, gde je ostala do kraja rata.
10. aprila 1942. u žestokom okršaju sa mnogo brojnijim ustašama kod škole u mjestu Odžaci/Bjelimići kod Konjica ginu gotovo svi članovi desetine Ante Zuanića. Među poginulima su borci iz Mostara navedeni dole, a uspijevaju se spasiti zarobljeni HIlmija Hakalo i Ismet Kreso koji su se, svezani, otrgnuli i skočili u Neretvu i koji će kasnije poginuti u NOB-u.
15. april 1942. U Mostaru jedna desetina Konjičkog bataljona Sjevernohercegovačkog NOP odreda iz italijansko-domobranske kasarne »Sjevemi logor» iznijela 25.000 puščanih metaka i 7 pušaka, a sutradan ih kamionom prebacila na oslobođenu teritoriju. Akciju su izveli Meha Trbonja, Mustafa Ćemalović Ćimba, Živko Papo Henći, uz pomoć Hame Karadže, Hamze Zubčevića i baštovana Muhameda Bostandžića. Vidi članak.
13. maj 1942. U Bišini (na putu Nevesinje — Mostar) dijelovi 2. i 3. udarnog bataljona i bataljona »Bišina« Operativnog štaba NOP odreda za Hercegovinu i južnu Dalmaciju dočekali italijansko-četničku motorizovanu kolonu (76 vozila) u kojoj su se nalazili Štab divizije „Murđe“ i delegat četničke Vrhovne komande kod italijanskog 6. armijskog korpusa. U borbi je poginulo 7 italijanskih oficira i dvadesetak vojnika, a uništen je veći broj vozila.
29. maj 1942. Ministarstvo domobranstva NDH uputilo komandi ustaško-domobranskih snaga u Mostaru direktivu u kojoj ističe da predstoji preuzimanje građanske vlasti od strane organa NDH u II zoni i da prema četnicima treba postupati potpuno ravnopravno, jer su se četnici u srednjoj i zapadnoj Bosni nedjeljama borili, i bore se, pod komandom ustaško-domobranskih štabova, protiv partizana.
6. jun 1942. U Fabrici duhana u Mostaru grupa radnika, pod rukovodstvom fabričkog komiteta, spalila skladište. Izgorilo je oko 20 vagona cigareta. Za odmazdu su uhapšeni četvorica istaknutih aktivista, dr Zvonko Marić, Vinko Džidić, Tripo Uljarević i Borivoje Zurovac i odvedeni u koncentracioni logor na poluotoku Prevlaka, zatim u ćeliju tvrđave na Mamuli. Odmah po dovođenju do zidina razlomljene tvrdave “Spanjole” u Herceg-Novom, streljani su na Kamenom.
Spomen-ploče streljanih rodoljuba. Fabrika duhana, završetak smjene 1941. godine (izvor: CIDOM).
10. avgust 1942. Kod sela Donjeg Malovana (blizu Kupresa), po direktivi VŠ NOP i DV Jugoslavije, od Hercegovačkog NOP odreda i Mostarskog partizanskog bataljona, formirana 10. Hercegovačka NOU brigada.
28. avgusta 1942. u selu Zabrđu kod Konjica gine narodni heroj dr Safet Mujić.
9. septembar 1942. Italijanska Vrhovna komanda uputila Višoj komandi »Slovenija — Dalmacija« (Superslodi) direktivu za preduzimanje operacije u rejonu Mostara i susjednim oblastima protiv partizanskih jedinica na tom području. Kasnije je plan operacije proširen i na područje Imotski, Travnik, Mrkonjić-Grad, Glamoč.
15. septembar 1942. U Mostaru, po direktivi Centralnog komiteta KPJ, obnovljen Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu.
26. septembar 1942. Viša komanda »Slovenija — Dalmacija« (Superstoda) uputila italijanskoj Vrhovnoj komandi plan operacija za oktobar. U planu se predviđa da jedinice italijanskog 6. i 18. armijskog korpusa izvedu operaciju radi osiguranja rudarskog bazena kod Mostara i pruge Mostar — Sarajevo.
10. oktobar 1942. Kod željezničke stanice Rama (na pruzi Mostar — Konjic) dijelovi Mostarskog bataljona 10. Hercegovačke NOU brigade uništili jedan teretni voz.
31. decembar 1942. U Mostaru obnovljen Oblasni komitet SKOJ-a za Hercegovinu.
1943.
januar 1943. uhapšen i ubijen prilikom pokušaja bijega skojevac Salko Šestić.
16. februar 1943. Na putu Jablanica — Drežnica jedinice 2. proleterske udarne divizije NOVJ razbile bataljon italijanske divizije Murđe«. koji se kretao uz Neretvu i zauzele (italijanska uporišta Drežnicu i Grabovicu (kod Mostara), Poginulo je 86, a zarobljeno 286 italijanskih vojnika, dok su jedinice NOVJ imale 12 ranjenih. Zaplijenjeno je 23 kamiona sa ratnim materijalom, 10 mitraljeza, 14 puškomitraljeza, 261 puška i 2 tenka.
18. februar 1943. Komandant italijanske 2. armije naredio komandantu 6. armijskog korpusa da u rejonu Mostara i boksitnih rudnika prikupi svoje i četničke snage i, za svaki slučaj, obrazuje jak mostobran u rejonu Metkovića, jer je smatrao da će Glavna operativna grupa VŠ NOV i POJ produžiti nadiranje ka morskoj obali.
19. februar 1943. Na pruzi Mostar — Jablanica dijelovi 2. proleterske udarne divizije NOVJ zauzeli i talijansko uporište Karaulu, u kome je poginulo 5 i zarobljeno 68 italijanskih vojnika, a zaplijenjeno 7 mitraljeza, 7 puškomitraljeza, 2 minobacača i 52 puške.
25. februar 1943. U Rimu održan sastanak italijanske Vrhovne komande s njemačkim ministrom spoljnih poslova Joakimom fon Ribentropom i generalom Varllmotom, na kome je postignut sporazum da se uporedo sa operacijom „Vajs-2“ izvodi i koncentrična operacija „Vajs-Mostar“ ka Neretvi, s tim da komandant njemačkih trupa u Hrvatskoj, general Rudolf Liters, komanduje trupama u operaciji „Vajs-2“, a komandant, italijanskog 6. armijskog korpusa trupama na Neretvi.
27. februar 1943. U rejonu sela Drežnice jedinice 2. proleterske udarne divizije NOVJ, posle dvodnevnih žestokih borbi, sprečile prodor jakih italijanskih i četničkih snaga iz Mostara ka Jablanici. Neprijatelj je imao 34 mrtva i oko 40 ranjenih, a jedinice NOVJ 1 mrtvog i 26 ranjenih.
BITKA NA NERETVI
Most na Jablanici za vrijeme ofanzive 8. mart 1943. Izvor: znaci.
11. mart 1943. Ilegalni gradski NO odbor Mostara raspisao narodni zajam, te je uskoro upisano 20.510.000 kuna.
6. april 1943. Na Kobiljoj glavi priliko borbi gine narodni heroj Hasan Zahirović Laca.
10. jun 1943. Na Vučevu (visoravni pod pl. Maglićem), od njemačke avionske bombe, poginuo komandir čete u Mostarskom bataljonu 10. hercegovačke NOU brigade Rifat Frenjo, narodni heroj.
13. jun 1943. U rejonu Tjentišta rijeku Sutjesku forsirala glavnina 3. udarne divizije NOVJ (3. proleterska (Sandžačka), 5. crnogorska udarna bez 1. bataljona, 2. bataljon 1. dalmatinske i Mostarski bataljon 10. hercegovačke NOU brigade, ukupno 1.500—1.800 boraca) sa oko 700 teških ranjenika Centralne bolnice VŠ NOV i POJ. Svi pokušaji ove divizije da u toku dana proširi mostobran ostali su bez uspjeha zbog višestruke nadmoćnosti neprijatelja, uprkos obostrano vrlo visokim gubicima. Više nego prepolovljene jedinice su se sljedeća dva dana, po dijelovima i grupicama, probile prema Zelengori. Sandžaku i Borču, dok su njemačke jedinice poubijale najveći broj ranjenika, bolesnika i sanitetskog osoblja. Poginulo je i jedanaest narodnih heroja: Sava Kovačević, Veselin Durović Aga, Dušan Bojović, Momčilo Stanojević, Stevo Baljević, Nikola Lješković, Marko Baletić, Voljko Aleksić, Bajo Prelević, komandir čete Mostarskog bataljona 10. hercegovačke NOU brigade Šefik Obad i Hamid Baširević.
U V neprijateljskoj ofanzivi poginulo je 107 boraca Mostarskog bataljona: 95 na Sutjesci i 12 prilikom probijanja, ili u logoru, ili su umrli od iscrpljenosti. Poginuo je svaki treći borac Bataljona. 52 borca iz te skupine su bili iz Mostara ili okoline, te imaju spomen-ploču na Partizanskom spomen-groblju u Mostaru. v. članak SUTJESKA
Stranice o Sutjesci iz dječje knjige R. Papića (1983): “Priča o slavnom Mostarskom bataljonu”. Vidi cijelu knjigu ovdje.
14. jun 1943. U rejonu katuna Lučke i Vrbničke kolibe (na pi. Zelengori) prikupila se glavnina razbijene 3. udarne divizije NOVJ (štab divizije, 1. dalmatinska NOU brigada bez 2. bataljona, 5. crnogorska NOU brigada bez dva bataljona i 5. bataljon 3. proleterske NOU brigade, divizijska baterija i nekoliko stotina pokretnih ranjenika i tifusara iz Centralne bolnice VŠ NOV i POJ). Divizija je zatim, izvršivši reorganizaciju, nastavila pokret i posle sedam dana na Romaniji ušla u sastav Glavne operativne grupe VŠ NOV i POJ. Ostale jedinice su se probile u dva pravca: glavnina 3. proleterske NOU brigade na Vučevo, a odatle preko Pive i Tare u Sandžak; nekoliko stotina boraca i ranjenika, čiju su većinu sačinjavali Mostarski bataljon 10. hercegovačke NOU brigade i 2. bataljon 1. dalmatinske NOU brigade, preko Maglića u selo Izgore.
8. jul. 1943. Velika vojna parada 7. SS divizije „Prinz Eugen“ u Mostaru koja je uz pomoć domaćih pomagača izvršila ofanzivu na Sutjesci i brojne zločine nad lokalnim seoskim stanovništvom.
Pronađite video snimak vojne parade ovdje: Newsreel Die Deutsche Wochenschau 1943 № 671, min 8:46. Tih dana oko 80 iznemoglih boraca Mostarskog bataljona se, nakon Pete ofanzive na Sutjesci, slilo na oporavak u Mostar, gdje su ih skrivale brojne porodice.
10./11. Jul 1943. Doznavši da se u Mostaru, po povratku sa Sutjeske, nalazi Mostarski bataljon, njemačke i ustaške vlasti pohapsile svo muško stanovništvo u naseljima Donja Mahala, Luka i Zahum. Od pola bataljona smještenog u tom dijelu grada, njemački vojnici i ustaše, uz pomoć provokatora, otkrili su, i uskoro strijeljali, samo 7 boraca i 29 aktivista NOP-a, među kojima i sekretara Mjesnog komiteta KPJ Ljubu Brešana Feđu, narodnog heroja. S Ljubom Brešanom su istog dana strijeljani i narodni heroj Mustafa Ćemalović Ćimba i Muhidin Bašagić (po nekim izvorima i Muhidinova sestra Hajrija Bašagić).
Borci uhvaćeni u raciji i streljani na Ovojcima:
Među njima je bila i jedina žena Radojka Gnjatić-Ivanišević koja se hrabro držala i nije pristala da otkrije ijednog saborca.
donji red: stranice o bici na Sutjesci iz dječje knjige R. Papića (1983): “Priča o slavnom Mostarskom bataljonu”. Vidi cijelu knjigu ovdje.
Tih dana je uhvaćen i nakon mučenja ubijen narodni heroj Ljubo Brešan, kao i Muhidin Bašagić i narodni heroj Mustafa Ćemalović, uhvaćeni kao kuriri kod Konjica.
12. jul 1943. U selu Orašlju (kod Mostara) dijelovi nemačke 7. SS divizije »Princ Eugen« strijeljali 58 ljudi, žena i dece, a zatim spalili selo i leševe.
15. jul 1943. U zaseoku Kaluđer-Vodama (selo Kamena, kod Mostara) dijelovi njemačke 7. SS divizije »Princ Eugen« iznenadili i, u neravnopravnoj borbi, uništili djelimično naoružan omladinski odred sastavljen od oko 80 novih boraca. Poginulo je 10 i ranjeno 25 boraca, dok su ostali uglavnom zarobljeni i kasnije strijeljani, među kojima i komandant toga privremenog odreda, a inače zamjenik komandanta Mostarskog NOP bataljona, Mladen Balorda Lobra, narodni heroj.
Borci iz omladinskog odreda uhvaćeni kod Kamene, odvedeni u Mostar i zatim streljani na Ovojcima. Mladen Balorda je bio ranjen kad su ga streljali.
Spomen-ploče streljanih na Ovojcima jula 1943. Među njima je bio i narodni heroj Mladen Balorda.
15. jul 1943. (istog dana) u Mostaru, na Trgu Musala, obješeni dva zarobljena partizanska borca omladinskog odreda Drago Palavestra i Alica Rizikalo (izdvojeni kao opomena stanovnicima Mostara).
10. septembar 1943. U selu Ljuta (kod Konjica) Mostarski partizanski bataljon uništio vod domobrana i porušio hidrocentralu.
Septembar 1943. Nijemci preuzimaju Mostar od Italijana.
19. novembar 1943. U znak odmazde zbog prekinute telefonske linije njemački okupator objesio je pet rodoljuba u Liska ulici. Obješeni su: Darinka Bitanga, Ekrem Ćurić, Tomo Kljujić, Božo Skočajić i Mujo Selimhodžić.
1944.
7. januar. 1944. Kod željezničke stanice Bradina (na pruzi Sarajevo — Mostar) Mostarski partizanski bataljon uništio njemački vojni voz (3 lokomotive i 12 vagona) sa pratnjom. Uništeni su, između ostalog, jedan tenk i jedna haubica.
16. mart 1944. U Konjičkoj župi (kod Konjica), prerastanjem Mostarskog partizanskog bataljona, formiran Mostarski NOP odred 29. udarne divizije NOVJ, sastava dva bataljona.
13. april 1944. Kod s. Džepi (blizu Konjica), zbog neobavještenostl, došlo do sukoba između čete 10. hercegovačke udarne brigade i čete Mostarskog NOP odreda 29. udarne divizije NOVJ. Ranjeno je 5 boraca i poginula su 3 borca. Među poginulima se nalazio i komandant Mostarskog bataljona Mostarskog NOP odreda Ahmed Pintul, narodni heroj.
26. april 1944. U selu Grušči (kod Konjica) Konjička brigada četničkog Nevesinjskog korpusa u trodnevnim borbama s manjim obezbjeđujućim dijelovima, uništila bolnicu Mostarskog NOP odreda 29. udarne divizije NOVJ. U borbi protiv četnika poginulo je oko 30 ranjenika, političkih radnika i boraca, a nekoliko ih je zarobljeno.
Poginuli na Grušći:
14. maj 1944. Naredbom Štaba 29. udarne divizije NOVJ, od Mostarskog NOP odreda i 4. Bataljona 11. hercegovačke NOU brigade formirana 13. hercegovačka udarna brigada 29. Udarne divizije NOVJ.
18. decembar 1944. S položaja kod Mostarskog blata reorganizovani 370. puk (ojačan tenkovima i artiljerijom) njemačke 309. legionarske divizije izvršio ispad prema Čitluku (akcija »Hojšober«) i prodro do sela Sretnice. Protivnapadom, uz podršku brdske baterije i čete tenkova, 10. hercegovačka udarna brigada 29. udarne divizije NOVJ odbacila je neprijatelja na polazne položaje i nanijela mu gubitke od preko 100 poginulih i ranjenih vojnika, dok je sama imala 9 mrtvih, 23 ranjena i 3 nestala borca.
1945.
3. februar 1945. Posle trodnevnih borbi ojačana 12. hercegovačka udarna brigada 29. udarne divizije NOVJ, uz podršku 1. tenkovske brigade NOVJ, oslobodila Čapljinu. Dijelovi ustaške 9. brigade i jedna četa iz njemačke 369. legionarske divizije, koji su branili mjesto, povukli su se prema Mostaru, pretrpivši osjetne gubitke. Brigada je imala 15 mrtvih i 25 ranjenih. Zaplijenjeno: 2 minobacača, 3 mitraljeza, protivavionski mitraljez i 8 puškomitraljeza. U borbama za Čapljinu ginu Esad Fejić, posljednji od petero Fejića, te Ibro Jakirović i Alija Šarić.
6. februar 1945. Otpočela MOSTARSKA OPERACIJA glavnine 8. udarnog korpusa NOVJ protiv njemačke 369. legionarske divizije i ustaško-domobranske 9. brdske divizije (oko 15.000 vojnika). U 26-dnevnim borbama razbijene su obe neprijateljske divizije i izbijanjem na Ivan-sedlo, 4. marta, oslobođena severozapadna Hercegovina sa Mostarom. Neprijatelj je pretrpio gubitke od više hiljada mrtvih, ranjenih i zarobljenih. Gubici jedinica NOVJ: 515 mrtvih, 1.600 ranjenih i 336 nestalih. Zaplijenjen je veliki broj naoružanja i druge ratne opreme.
7. februar 1945. Jedinice 26. udarne divizije 8. udarnog korpusa NOVJ poslije dvodnevne borbe protiv 270. puka njemačke 369. legionarske divizije i jakih ustaško-domobranskih snaga oslobodile Široki Brijeg. Posada je većim dijelom uništena, jer joj je bila presječena odstupnica kod sela Knešpolje.
13./14. februar 1945. Posle trodnevnih borbi dijelovi 29. udarne divizije 2. udarnog korpusa NOVJ oslobodili Nevesinje. Glavnina 369. puka nemačke 369. legionarske divizije uništena je u povlačenju u rejonu Bišine i s. Zijemlja, izuzev manjih dijelova koji su se probili prema Konjicu. Jedinice 29. udarne divizije imale su 23 mrtva i 66 ranjenih. Zaplijenjena je velika količina naoružanja i druge ratne opreme.
12-14. februar 1945. Iako u povlačenju, ustaše Maksa Luburića odvode u smrt preko 30 mostarskih rodoljuba. Jedan dio je likvidiran u Sarajevu, ostali na putu do Jasenovca.
14. februar. 1945. Posle dvodnevne borbe protiv glavnine njemačke 369. legionarske divizije i dijelova ustaško-domobranske 9. brdske divizije, 26. i 19. udarna divizija NOVJ (bez 5. udarne brigade), 12. i 13 hercegovačka udarna brigada 29. udarne divizije NOVJ, 1. tenkovska brigada NOVJ i Artiljerijska brigada 8. udarnog korpusa NOVJ.
Nekoliko dana kasnije održan je defile partizana u oslobođenom Mostaru:
Nakon Mostara, istjerivanje neprijatelja je nastavljeno prema Sarajevu, sve do Trsta. U tim borbama učestvuju i ginu Mostarci. Vidi poginule mlade regrute koji su se pridružili jedinicama JNA februara-maja 1945.
Sastavio A. Zagorčić. Fotografije spomen-ploča: S. Demirović. Zahvaljujemo na ustupljenom materijalu. Crtež u vrhu: Ico Voljevica, za naslovnicu knjige Mensura Seferovića “Pred očima grada”.