Spomenik

Partizansko Spomen – Groblje (1965. Mostar)

Partizansko spomen-groblje podsjeća na žrtve koje su partizani podnijeli u borbi protiv fašizma, i smatra se simbolom antifašističkog otpora, oslobođenja i volje za zajednički život.

Podignuto u ime stradalih mostarskih partizana i svih onih koji su živjeli i djelovali u dubokom antifašističkom uvjerenju, i danas je jedno od najvećih spomenika Narodnooslobodilačkom ratu i njegovim žrtvama na prostoru SFRJ i Balkana.

Osnovni podaci o Partizanskom spomen-groblju:

Zamisao Džemala Bijedića, mostarskog revolucionara, kasnije državnog funkcionera i jednog od najbližih saradnika Josipa Broza Tita.
“arhitektonsko čudo (…) proizašlo iz vizija arhitekte, umjetnika nesvakidašnjeg dara i izvanrednog umijeća, neimara kolektivnog sjećanja naših naroda, Bogdana Bogdanovića”
Gradilo se 5 godina, od 1960-1965. godine. U izgradnji su učestvovali kamenoklesari sa Korčule, iz Dubrovnika, te zidari iz Posušja i Mostara.
U mozaik spomenika ugrađeno je 12.000 kamenih detalja, 1.193 metra kvadratna kamenih ploča sa dotrajalih mostarskih kuća. Preko 87. 000 kamenih oblutaka vađenih sa dna rijeke Neretve su pokrile 871 kvadratni metar kaldrme.
Projektovano je mjesto za 810 spomen-ploča, imena su uklesana na početku na oko 630, a kosti određenog broja antifašista se prebačene na spomen-groblje.
Omladina je dobrovoljnim radom pošumila širu zonu oko Spomenika.

izvor: Partizanski spomenik u Mostaru, IKRO Prva književna komuna, Mostar 1980.

Bogdanović je na svojim spomenicima harmonično povezivao simbole različitih kulturnih i religijskih tradicija, ali uvijek tako da ni jedan od njih ne bude dominantan, da ne našteti ideji i univerzalnoj poruci svojih spomenika. Metafizika mu je bila važnija od fizike, duh od materije, ideja od ideologije.” fra Drago Bojić Izvor, Izvor slika

Biljke na Partizanskom groblju u Mostaru

Domaće biljke zasađene na Partizanskom: ruzmarin, lavanda, kadulja, santolina

“Svi su željeli da učestvuju i pomažu kako mogu i umiju, svako na svoj način i bez rezerve, pa su građani davali priloge prema svojim mogućnostima, nešto u novcu, a ako novca i nije bilo, umjesto njega darivali su kamen iz svojih starih porodičnih kuća koje je ozbiljno nagrizao zub vremena.”
Izvor

IZ PRVE RUKE: Intervjui sa Bogdanom Bogdanovićem “Spomenik u kamenom moru“ i “Sve što karakteriše grad i njegovu svijetlu prošlost dato je u spomeniku” (sept. 1965.).

U razgovoru uoči otvaranja Partizanskog spomen-groblja 25. septembra 1965, arhitekta Bogdan Bogdanović u kratkim crtama tumači simboliku elemenata svog remek-djela, otkriva zašto je izabrao Bijeli brijeg kao lokaciju za Partizansko spomen-groblje, šta je mislio o graditeljskom timu i zašto njegovo „najnovije i ujedno najdraže delo“ privlači i naše ljude i strance.

Jedan svjetski, jugoslovenski, srbijanski, beogradski neimar je ostavio Mostaru u naslijeđe predivan spomenik….

Buduća lokacija Partizanskog (u okviru, uslikano 1950-tih)

Bogdan Bogdanovic arhitekta Partizansko groblje

“Mostarski spomenik i po svojoj arhitekturi i po svom duhu je simbol jugoslovenske kulture. On nije ni srpski, ni hrvatski, ni muslimanski, a svima pripada, veže i nosi formulu iznad ovih podela.” Izvor

“Hoće li i deca naše dece videti u ovom spomeniku sliku nekog čudnog ponosnog i humanog grada, dignutog kao fatamorgana negde između neba i zemlje? I hoće li u njemu prepoznati svoj grad u jednom davnom, ponosnom i teškom vremenu kada je najteže od svega bilo biti i ostati čovek? Ne bez izvesnog straha, ali ne i bez odlučnosti, graditelj bi kratko odgovorio: da prepoznaće se i grad i čovek, sretaće se dok je čoveka i grada.” (1980)

Ko je sahranjen na Partizanskom spomen-groblju?

“Prema odluci (Skupštine opštine, prim.a.) u groblju će biti sahranjeni posmrtni ostaci onih lica koja su prije 15. maja 1945. godine živjeli u Mostaru, a izgubili živote do tog vremena. U sastavu POJ , NOVJ i JA, zatim na aktivnom radu u NOB-i, te zatvorima, logorima i internaciji, ako je boreći se i izvršavajući zadatke NOP-a bio zarobljen ili uhapšen kao i oni koji su se kao pripadnici revolucionarnog pokreta zatekli u zatvoru ili logorima 1941. godine. Takođe će biti sahranjeni i posmrtni ostaci i onih boraca koji su se borili u sastavu vojnih oružanih formacija anitfašističkog pokreta i borili se u drugim zemljama, kao i oni koji su se borili u savezničkim vojskama poslije 4. jula 1941. godine. U odluci je detaljno precizirano kako i na koji način će se vršiti prenos posmrtnih ostataka boraca (…)” (Mostarska hronika, 1964. br. 50)

Pronađi ovaj i brojne druge članke o Partizanskom ovdje.

“Projektom izgradnje spomenika je bilo predviđeno 810 grobnih mjesta, ali je prikupljeno samo 560 ostataka poginulih boraca, od čega je 8 narodnih heroja. Njihovi ostaci su položeni u betonske komore, dimenzija 60x40x50 cm, ispod grobnih obilježja, dok su kosti iz zajedničkih grobnica položene u spomen-kosturnicu u polukružnoj niši u kojoj se polažu vijenci. Na spomen groblju postavljeno je 630 nadgrobnih spomenika koje su 2004. godine, uz suglasnost autora, zamijenjene novim od kamena «tenelije», istog oblika i natpisa.” Izvor: Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (kons.gov.ba)

Izvor

NAGRADE:

Dobitnik republičke i savezne “Borbine” nagrade u arhitekturi za 1965. godinu. Izvor: arhiva modernizma

Za Partizanski spomenik… trebalo je smišljeno i umješno ukomponovati i objediniti: i kamen, i vodu, i zelenilo, i svjetlost, i sve što je karakteristično za Mostar.

Simbolika Arhitekture

Gradeći mostarski akronekropolis bio sam ponet nekom dubokom, unutrašnjom vatrom. Ne baš jednostavan i lak posao obavljao sam bez mučnine i zamora i, u stvari, obuzet nekim za mene novim poimanjem života i smrti. Možda je apsurdno reći, ali kao da sam se nadao da ću nešto od svoje potajne radosti pokloniti i svojim “novim prijateljima”, čija su se imena – muslimanska, srpska, hrvatska – tek počela ređati na terasama nekropole. Njihov mali zagrobni grad, kao što sam i obećao porodicama, gledao je u samo srce starog Mostara i u danas porušeni most vrhovnog majstora Hajrudina …

Partizanska nekropola je bila Mostar u malom, replika gradu na Neretvi, njegov idealni dijagram. Međutim, taj ideogram grada, taj hijeroglif, taj kameni znak nije bio baš beznačajnih dimenzija. Dostizao je obrise nekog od skromnijih, prabalkanskih, heladičkih akropolja.

Ulazna Kapija

Spomenik je sagrađen od kamena, i nigdje se ne primjećuje drugi materijal.

“Od ulazne, donje kapije do česme na vrhu (Quelle, Brunnen) trebalo je savladati dvadeset i nešto metara visinske razlike i, vijugavim, kamenim serpentinama propešačiti uzbrdo dobrih tri stotine metara. ” – Bogdan

Vodene Orgulje

Čim posjetilac dođe na Spomenik, pored cvijeća i kamena, dočekuje ga voda. (Na vrhu Spomenika izvire voda koja ponire da se na ulazu opet javi u vodenim orguljama). … obluci iz Neretve, poput saga, prekrivaju svaku stazu Spomenika.

“Put na gore pokazivala je voda koja se preko zvonkih orgulja slivala u susret posetiocu. ”
– Bogdan

Staza

Staza koja vodi do platformi sa spomen-pločama popločana je desetinama hiljada oblutaka iz Neretve.

Okrugli Bazen

… u podnožju, reklo bi se odvojeno od Spomenika, nalazi se velika fontana bez vodoskoka. Mirna zelena voda simbolizuje odavanje pošte palim borcima. Sa vrha Spomenika, s terasa, gledajući mirnu površinu vode, u fontani se ogleda novi Mostar.”

Kad se napuni kristalno čistom vodom, neodoljivo podsjeća na zjenicu oka, što u našem jeziku ima i posebno značenje (označava nešto izuzetno drago i cijenjeno).

Terase

U njemu je i šest stepenastih terasa poput krovova…

Naročito je uspjela povezanost Spomenika sa predjelom, jer se ne zna gdje prestaje kamen a gdje počinje priroda.

Terase podsjećaju na strme padine doline Neretve na kojima se smjestio grad Mostar.

Kapija

Uklopljena savršeno u arhitekturu podneblja…. Ugrađen je i veliki broj kamenih ploča sa starih mostarskih kuća u kakvim su živjeli borci…

“Spomenik je građen sporo, mukotrpno, od dobrovoljnih priloga, čak i od priloga u naturi (a “natura” je bio kamen), pa i od kamena od starih mostarskih kuća, koje su vreme i urbanizam već uveliko rušili, a familije su rado poklanjale kamenu građu. Čak i to tiho preseljavanje materijala, pa i materije starog grada, imalo je simboličnu vrednost. ”
– Bogdan

Fontana u obliku četveroslojnog zupčanika

“Kamen, često, sa vekovnim tragovima dima ili sa klacifiranom mahovinom, sa “čuvarkućama”, prenosio je iz jednog vremena u drugo čestice memorije i duh pijeteta i mešao se sa premoćnim količinama tek izvađenog krečnjaka, belog kao sir.” – Bogdan

zupčanik kao simbol pokretačke snage – iz njega je tekla voda koja se slijevala u okrugli bazen na dnu

Serpentine

Izvor

Kad posjetilac pođe prvom serpentinom, naslućuje da se u centralnom dijelu Spomenika uzdižu planinski vrhovi, sure i strme hercegovačke hridi.

Spomen-ploče

Bogdanov "klesopis"

Oblika posječenog stabla, simbola prekinute mladosti, ili kamenog cvijeta, simbola novog života.

simboli na kamenim spomen-pločama

Ratna Zastava

Ratna zastava simbolizuje u Spomeniku sahranjene borce – ratnike, ljude koji su položili živote za slobodnu budućnost svoga naroda.

Krug sa štitom (Kosmos)

… na samom vrhu poput vječnog plamena je krug sa štitom nazvan “kosmos” sa znacima sunca, meseca i zvijezda kao krajnji cilj čovečanstva.

“Pošto sam bar napola verovao u prastaro predubeđenje graditelja-alhemičara da je krečnjak dete sunca i meseca i da je upravo zato izuzetno povoljan, čak predodređen za klesanje nebeskih pojava, to su se sa kamenim cvetovima obilno mešale predstave sunca, meseca, planeta, sazveđa. Našlo se negde mesta i za sazveđe Velikog psa, koje nikad na nebu nisam uspeo da pronađem, pa čak i za grupu zvezda, koja na nebeskom tepihu i ne postoji, a koju sam ja u mašti nazvao “Sedam mršavih kravica”. Za neupućene to su bili Vlašići (Plejaden, Siebengestirn). – Bogdan

Partizansko Faza II

Izvor

Malo kome je poznato da je bila planirana i druga faza razvoja Partizanskog spomenika, koja je uključivala i Muzej revolucije. Prilažemo sliku makete prema Bogdanovom nacrtu: “Objekat predstavlja završno platno kojim se zaokružuje cjelina Partizanskog spomenika u Mostaru.”

izvor: Partizanski spomenik u Mostaru, IKRO Prva književna komuna, Mostar 1980.

Ispalo je na kraju da je Partizanska nekropola u celini podsećala na veliki astrološki model iz kojeg smo svi složno, i u najvećem zanosu, čitali najbolju budućnost.

Ali, kako sada stvari stoje, tamo ne bih više bio u društvu svojih prijatelja, ploče sa njihovim imenima pažljivo su, hladnokrvno, sadistički pokupljene, odnete i samlevene u mlinu za kamen. A sve što je ostalo od mog prvobitnog obećanja to je da se bivši grad mrtvih i bivši grad živih ipak gledaju, ali se gledaju praznim, crnim, izgorelim očima. Izvor

Raspevani, paganski karakter Partizanske nekropole nije mogao ostati neprimećen. Njene su terase uskoro osvojila deca, čiji su razdragani glasovi na zvonkom, gotovo scenskom kamenom prostoru odjekivali ponekad do duboko u noć. Sve što sam još mogao poželiti širokogrudo sam dobio, malo u šali, a malo i od zbilje, a to je pravo da kao počasni građanin Mostara, levo od ulazne kapije, predvidim skrivenu malu nišu i za svoju buduću kamenu urnu…

“Ovaj spomenik koji u sebi nosi mrtve (podsetimo se motiva žrtve u Zidanju Skadra na Bojani, jednoj od najlepših i najtragičnijih pesama u našoj narodnoj poeziji) bio je; iako na prvi pogled zvuči paradoksalno; vedar i razdragan postavljen u gradskom prostoru i pejsažu uz nasade mediteranskog zimzelena niskog rasta – ruzmarina; lavandu; zelenu i sivu santolinu i kadulju; kao da u sebi odslikava čitavu Hevcegovinu, kanjon nemirne planinske reke boje tirkiza, sure i strme hercegovačke hridi, dakle, kamen i vodu, zelenilo i svetlost, baš sve karakteristično za Mostar.” Izvor