Hronologija: Kako je bilo na otvaranju Partizanskog spomen-groblja 25.9.1965.
Proslave su trajale sedam dana i uključivale su izložbe, sportske priredbe, izviđački marš, gostovanja profesionalnih umjetnika, miting, grupne posjete raznih organizacija i samo otvorenje.
Proslave pred otvaranje
Proslave su trajale desetak dana, počevši sa petkom, 17. septembra, pa sve do nedelje, 26. istog mjeseca, s tim da je samo otvorenje, odnosno centralna svečasnost bilo dan ranije, u subotu, 25. septembra 1965.
PROGRAM:
17. septembar – otvara se niz izložbi: „Grad, to je naš zajednički stan“ u Domu kulture, te izložbe klubova i sekcija Narodne tehnike, i izložba Podružnice ULUBIH-a za Hercegovinu.
17. – 25. septembar – održavaju se programi kulturno-umjetničkih društava iz Mostara i gostujućih institucija sa predstavama i izvedbama:
- “Nikoletina Bursać”, na Rudniku uglja, u izvedbi Narodnog pozorišta iz Mostara
- “Drveni vojnik”, u “Sokolu”, u izvedbi Lutkarskog pozorišta iz Mostara
- Simfonijski orkestar u Pamučnoj industriji “Đuro Salaj”
- Đački orkestar, hor i balet u Duhanskom kombinatu, u izvedbi Muzičke škole iz Mostara.
24. – 26. septembar – sportske i druge priredbe, poput marša izviđača na mjesta grupnih pogibija boraca Mostarskog bataljona, poput: Bijela, Borci, Dolovi, Boračko jezero, Kula, Čičevo, Glavatičevo, Rujište, Kamena i Podvelež.
25. septembar – miting na starom Veležovom igralištu gdje su pročitana imena palih boraca
26. septembar – grupne posjete radnih i društvenih organizacija
(Izvor: list Sloboda, članak “Svečano otvorenje spomen-groblja boraca NOR-a”, 1965.)
“Od 17. do 26. ovog mjeseca u Mostaru su pripremljene brojne priredbe i svečanosti povodom svečanog otvaranja Spomen-groblja boraca NOR-a. Centralna svečanosti održaće se u subotu 25. septembra kada će se u sklopu svečanog otvorenja Spomen-groblja organizovati miting. U nedjelju 26. o.m. predviđene su grupne posjete članova radnih i društvenih organizacija na monumentalnom objektu na Bijelom Brijegu. Spomen-ploče 610 boraca i zajedničke grobnice boraca poginulih u Dramiševu, Kamenoj, Glavatičevu – Bjelimićima i Ovojcima podsjećaće pokoljenja na veliki prilog glavnog grada Hercegovine narodnooslobodilačkoj borbi.
Proslava počinje 17. ovog mjeseca otvaranjem izložbe „Grad, to je naš zajednički stan“ u ulaznom holu Doma kulture. Takođe će biti organizovana i izložba tehničke aktivnosti klubova i sekcija Narodne tehnike, kao i izložba Podružnice ULUBIH-a za Hercegovinu.
Kulturni dio proslave je veoma raznovrstan i obiman i njime će biti obuhvaćeno cijelo područje mostarske opštine. Pored nastupa kulturno-umjetničkih društava, planirano je i gostovanje profesionalnih umjetničkih institucija i radnih organizacija. Tako će Narodno pozorište izvesti „Nikoletinu Bursaća“ na Rudniku uglja, Lutkarsko pozorište „Drvenog vojnika“ u „Sokolu“, Simfonijski orkestar u Pamučnoj industriji „Đuro Salaj“, dok će Muzička škola sa đačkim orkestrom, horom i baletom nastupiti u Duvanskom kombinatu.
U okviru proslave, predloženo je održavanje mnogih sportskih i drugih priredbi. Opštinski odbor izviđača organizovaće od 24. do 26. ovog mjeseca marš izviđačkih jedinica koji će obuhvatiti Bijelu, Borke, Dolove, Boračko jezero, Kulu, Čičevo, Glavatičevo, Rujište, Kamenu i Podvelež.” (Izvor: list Sloboda, članak “Svečano otvorenje spomen-groblja boraca NOR-a”, 1965.)
Na otvaranju:
Govor i zvanice
Avdo Humo je održao govor :
Izvor: CIDOM.
“Poslije mitinga, otvoreno je Spomen-groblje a zatim su grobove uz zvuke Lenjinovog posmrtnog marša posjetili roditelji palih boraca i gosti. Na 614 ploča majke, očevi, braća i drugovi položili su velike bukete cvijeća.” Izvor, list Borba 25.9.1965.
Posjetioci
Uvriježeno je mišljenje da je Josip Broz Tito bio na otvaranju Partizanskog spomen-groblja, što je netačno. On i Jovanka su ga posjetili tek 1969. godine. Od funkcionera na otvaranju bili su prisutni: Đuro Pucar Stari, Pašaga Mandžić, Džemal Bijedić, Vlado Šegrt, Cvijetin Mijatović – članovi Izvršnog komiteta CK SKJ. Izvori navode Esada Cerića, delegacije boračkih organizacija Crne Gore i Dalmacije, i brojne druge istaknute goste, kao književnike Dobricu Ćosića, Hamzu Humu i drugi.
Na širokoj poljani pred spomenikom uzduž ulazne staze bili su postrojeni pioniri sa buketima cvijeća na “počasnoj straži”. Narod se okupio pred ulazom: “Hiljade građana Mostara i mnogih naselja širom Hercegovini pristigli su pod Bijeli brijeg”. Arhitekta Bogdan Bogdanović je izjavio: “Ovo je moje najnovije i najdraže delo uspešno je realizovano zahvaljujući razumevanju grada i neumornim neimarima koji su radili na realizaciji”.
Novinar “Borbe” je zabilježio:
“Mostar je 25. septembra, reklo bi se namah, promenio svoj lik. Izmenilo ga je monumentalno Spomen-groblje, koje je primilo posmrtne ostatke 614 boraca izginulih u ovim krajevima. Mostar je danas živa epopeja jer se bela građevina u kamenom moru „saživela“ sa pejsažem, svetlošću ovog podneblja i vodom“ i priče o herojima sa mrtve straže. Tako je simbolizovana velika borba i tragika smrti, glorifikovana sloboda i njeni darovi. Čitave procesije ljudi išle su Hercegovinom 25. septembra da vide kako se menja grad. Na bivšem igralištu „Veleža“, na velikom narodnom mitingu koji je održan pred ulazom u Spomen-groblje pročitana su imena poginulih. Spomenik na Bijelom Brijegu, poslednje i najveće delo Bogdana Bogdanovića, saopštava mnogo više nego što se kamenom, vodom i prostorom može reći. Ovaj „grad na putu“ postao je tako naselje koje svoju istoriju ne mora da saopštava uobičajenim jezikom. To čini spomenik ubedljivije i potresnije – monumentalnije.“
U članku piše da je “monumentalno spomen-groblje (…) primilo posmrtne ostatke 614 boraca”.
Roditelji među posjetiocima: Sine, da ustaneš i vidiš ovu ljepotu…
Među posjetiocima je bilo dosta rodbine, a pažnju reportera su privlačile tužne majke i očevi.
Fotografije majki Miše Marića i fotografa Sene za mostarsku “Slobodu”.
“Mostar vjerovatno nije zapamtio veličanstveniju i tužniju svečanost kao što je ona koja je priređena prilikom otvaranja Partizanskog spomen-groblja, pisao je novinar “Slobode” Ć. K. na dan otvaranja, navodeći nekoliko primjera reakcija roditelja palih boraca.
“Školovala sam te sine, da postaneš veliki čovjek! A sad si mi najveći, jer si pao za ovu zemlju koju si volio i koju ja ljubim – govorila je majka Vukićevićka ljubeći zemlju oko groba.
Teško je bilo naći oko koje bar tada nije pustilo suzu. Plakale su ostarjele majke, ogrubjeli starci i mladići rođeni u vrijeme kad je jedna generacija hrabrih ginula. Mnoge usne ljubile su hladni kamen iznad grobova. Djed iz Žitomislića kleknuo pored jedne ploče, obgrlio je rukama, a na nju položio izborano lice niz koje su tekle teške staračke suze. Njegov vremešnjak iz Podveleža, pronašao grob svog sina, i iznad njega počeo da drhti…
Sine, da ustaneš i vidiš ovu ljepotu, ovo da nisi zaboravljen, još jedanput ne bi žalio poginuti. Ni majka ne bi žalila, iako si joj bio najdraži – kroz plač saopštavala je majka davno poginulom sinu.
Bilo je tužno, veoma tužno… Ali srca su bila puna. Vjerovatno je teško bilo naći čovjeka, koji pored tuge nije bio ispunjen i ponosom…”
Ponovo u voljenom gradu (ODLOMAK). Zahvaljujemo CIDOM-u na ustupljenom materijalu.
Razgovor sa arhitektom
List “Borba” je 26.9.1965. objavila intervju sa arhitektom Bogdanom Bogdanovićem (razgovarao Refik Hamzić):
Povezani članci:
Hronologija: Kako se gradilo Partizansko spomen-groblje u Mostaru
Pročitaj istorijske članke o Partizanskom spomeniku u Mostaru, pregledaj foto arhiv.