Mare Janakova Grujić: spomenik kao sušta ljubav
Razgovor sa Mare Janakovom Grujić, autorkom i kustosom retrospektivne izložbe „Večito“ u Mostaru o ciljevima i misiji izložbe, Bogdanovićevom arhitektonskom i umjetničkom naslijeđu i, neizostavno, njegovom „najznačajnijem, najraskošnijem i najobimnijem poduhvatu“ – Partizanskom spomen-groblju.
„Hoteći da pobegnem od jednog meni stranog, otuđenog sveta moderne arhitekture, zašao sam igrom slučaja u jednu posebnu oblast arhitekture u kojoj nema ni modernog ni nemodernog, u kojoj postoji samo večito“.
Bogdan Bogdanović, Saopštenje SANU o dosadašnjem radu, 1972.
O IZLOŽBI: NOVO ČITANJE BOGDANOVIĆEVIH SPOMENIKA
Kako je nastala izložba “Večito” i gdje je do sad gostovala?
Izložba je priređena za stogodišnjicu rođenja Bogdana Bogdanovića i otvorena je u septembru 2022. godine u Galeriji ATRIJUM Biblioteke grada Beograda. Iza nje stoji desetogodišnji istraživački rad našeg tima, u kome je na prvom i nezaobilaznom mestu moj dugogodišnji prijatelj fotograf Predrag Novaković: obilazili smo spomenike u Srbiji u regionu tokom svih godišnjih doba i svih delova dana, istraživali lokalne arhive, muzeje, biblioteke, privatne zaostavštine, kao i zaostavštinu Bogdana Bogdanovića u Arhitektonskom centru u Beču… Prelomni momenat da u svemu tome nakratko zastanemo i podelimo naše rezultate sa svetom, bila je godina u kojoj se navršio vek od Bogdanovićevog rođenja. A prelomni povod bila je dobra volja naših prijatelja, Digital Printing Centra, da budu pokrovitelji produkcije izložbe. Kreativnost i vedar, preduzimljiv duh koji u tom kolektivu vlada, nešto su što se ne može opisati – sve što smo zamislili, oni su uspeli da pretvore u realnost.
Kao autor izložbe imala sam ideju da priredim izložbu na kojoj će biti ponuđeno jedno novo čitanje Bogdanovićevih spomenika, zasnovano na istraživanju njihove performativnosti u odnosu na krajolik i promene prirode, kao i promatranju spomenika sa neba – jer, svi oni su zapravo i posvećeni nebu – uzvišenim idealima i vrednostima ljudi, drugom, „gornjem svetu“ gde stanuju duše onih kojima su spomenici podizani i odakle one posmatraju, nadahnjuju se spomenicima. Druga, podjednako važna ideja bila je da se prezentuje sve ono što je od artefakata i tragova Bogdanovićevog delanja ostalo na tlu nekadašnje Jugoslavije, a otkriveno je tokom našeg jednodecenijskog rada – po svemu tome možemo reći da, iako je Bogdan zaveštao svoju arhivu gradu Beču, region ne zaostaje mnogo kao jedan zbirni dokumentacioni arhiv. Treći aspekt koji izložba nudi jeste preispitivanje našeg odnosa prema kulturi sećanja, podsećanje na performativne prakse tokom egzistiranja Jugoslavije, kao i osnaženje iste u novim kontekstima.
Od beogradske premijere do danas izložba je gostovala u još 8 gradova (Vrnjačka Banja, Sremska Mitrovica, Čačak, Vlasotince, Knjaževac, Berane, Krupanj, Valjevo), i sada je u Centru za kulturu Mostar. Zapravo, cela ova godina posvećena je bosansko-hercegovačkom korpusu Bogdanovićevog opusa, u kojoj radimo opsežna snimanja, istraživanja na terenu i institucijama, digitalizaciju dokumentacije, regionalnom povezivanju stručnjaka. To je ono što prethodi svakoj od četiri izložbe koje će se održati ove godine u BiH: u Mostaru, Travniku (jun), Bihaću (oktobar) i, na kraju, retrospektivi u Sarajevu (novembar). Ono što, pak, proishodi iz njih jeste vrlo bogat prateći program, na osnovu koga svi ovi događaji zapravo imaju karakter manifestacija. Reč je o radioničkom programu namenjenom za decu i mlade (edukativne i kreativne radionice posvećene graditeljskoj baštini – njenom razumevanju i čuvanju, likovnom stvaralaštvu inspirisanim Bogdanovićem, čiji rezultati – likovni radovi dece učestvuju na međunarodnom konkursu posvećenom Bogdanoviću), stariju generaciju (radionice iz kulture sećanja i sakupljanja artefakata iz porodičnih zaostavština), kao i eksperte (tematski okrugli stolovi, stručne ekskurzije). Značajno je pomenuti našeg ovogodišnjeg pokrovitelja – Fond za Zapadni Balkan (Western Balkans Fund), koji se zainteresovao za naš rad upravo jer je prepoznao ovaj projekat kao relevantan u kulturnoj integraciji regiona.
S obzirom na veliki broj lokacija gdje se izložbe održavaju, da li se sadržaj mijenja od grada do grada?
U pravu ste – izložba u svakom gradu ima novi, nešto drugačiji lik. Glavni, retrospektivni korpus ostaje (a čini ga 20 monumentalnih krugova posvećenih Bogdanovićevim memorijalima, veliki panoi sa celokupnim životnim i profesionalnim kretanjem Bogdanovića, i vitrine sa izloženim celokupnim književnim stvaralaštvom – sa 25 njegovih knjiga, ali su ti i: pisma, lični predmeti, monografije o njemu publikovane u svetu…), a pridodaje se monografski korpus posvećen spomeniku u tom gradu. Tu su i izložbene vitrine koje sadrže zavičajne artefakte i mnoge zanimljive predmete iz lokalnog domena koji su u vezi sa Bogdanovićem i njegovim boravkom u tom gradu tokom izgradnje spomenika.
Partizansko spomen-groblje u Mostaru je poduhvat, intenzivno građen 6 punih godina sa idejom da bude pravi mali kameni (večiti) grad. Logično, takav i toliki poduhvat pratio je i celi „grad“ činjenica i događaja. S obzirom da nije bilo hroničara poduhvata izgradnje (mostarski list „Sloboda“ je samo delimično pratio izgradnju, vezujući se samo za važne događaje), i da sve značajne ličnosti (Avdo Humo, Džemal Bijedić, inž. Ahmet Ribica, Josip Musa) danas nisu više među nama, rekonstrukcija poduhvata danas odvija se po principu slaganja mozaika. Tako, ova izložba predstavlja još nekoliko kockica u toj ukupnoj slici. Mislim da su godine u kojima živimo poslednji trenutak da informacije o izgradnji Groblja sačuvamo od zaborava, i u tom smislu veoma cenim napore i rezultate ovog sajta, kao i individualne napore koje sprovode zaljubljenici i odlični poznavaoci „bogdanologije“ u Mostaru: Ronald Panza, Dragan Markovina, Edita Vučić….
Koliko novog o Bogdanu i njegovom radu otkriva ova izložba?
Od onoga što izložba donosi novo za istoriografiju i kulturnu javnost izdvojila bih najpre rekonstruisan tok projektovanja odnosno razvoja arhitektonske ideje. Zahvaljujući uvidu u crtežnu dokumentaciju Arhitektonskog centra u Beču, i izjavama još uvek živih Bogdanovićevih saradnika na ovom projektu, kao i otkriću fotografija maketa koje su bile napravljene do 1960. godine, možemo pratiti kako je Bogdanović razmišljao u početku, kao i kako je ideja rasla i „cvetala“ do konačnog, izvedenog rešenja. Potom, na posebnom panou izložbe dati su reprinti negativa koje je Bogdanović pravio lično prilikom poseta Partizanskom spomen-groblju, svojim fotoaparatom – za mene lično ove vizure su bile pravo otkrovenje, jer za većinu tačaka posmatranja i uglova pogleda nisam znala niti pretpostavljala da nude tako impresivan doživljaj prostora. Bogdanovićeve „formule“ kako konzumirati Groblje, kako ga sagledavati a samim tim i promišljati, pružaju dragoceno svedočanstvo o viziji autora i delu koje je svesno koncipirao da bude sa hiljadu „lica“. Zanimljivi su i negativi nastali prilikom Bogdanovićevih noćnih poseta, na kojima otkrivamo jedan zaista fantazmagoričan svet prostornosti i oblika.
Posetiocima izložbe su možda najinteresantniji rezultati našeg matematičko-geografskog istraživanja. Naime, u literaturi o Partizanskom i uopšte Bogdanovićevom stvaralaštvu, je prilično prisutna teza o solarnim značenjima i konstelacijama njegovih spomenika. Uz to, zna se da je Bogdanović, sve do godine upisa studija, imao želju i verovanje da će studirati astronomiju – njegova astronomska znanja su bila zamašna, kao i poznavanje, recimo, dela Milutina Milankovića. Naše istraživanje odgovorilo je, konačno, na pitanje koliko ima geometrije i matematike sunca na Groblju, simbolike u orijentaciji, kao i interpretaciji sunčano-kosmičkog sata. Rezultati pokazuju da je solarno prevashodno povezano sa igrom senki, koje u različitim delovima dana stvaraju čitave nove oblike i forme među postojećim, možemo reći čitav novi grad, što zapravo možemo čitati kao obznanu grada mrtvih, pokopanih žrtava na groblju. Vanredno je zanimljiv „časovnik“ posmatran uz senke, gde je zapravo odmah jasno da on ne prikazuje vreme kao uobičajeni sunčani sat, već jedno drugo vreme koje nema nama znanu logiku, i koje za razliku od uobičajene dve skazaljke ima njih mnogo više (i njihov broj se tokom dana, čak, menja). Pri tome, brojevi koji se pojavljuju u ovom kamenom sklopu su zapravo brojevi uzeti iz pitagorejskog reda (Bogdanović je bio i pitagorejac odnosno pristalica bratstva zlatnih brojeva). Dalje, istražujući orijentaciju i glavne ose kompozicije kompleksa, otkriva se da se sve one (a ima ih ukupno tri, pri tome je treća samo imaginarna jer se proteže u delu kompleksa koji je projektovan ali nikada sagrađen) sustiču u jednoj, jedinstvenoj tački, a to je upravo kameni kosmički časovnik. Zanimljivo je da su rastojanja od njega do „pupka“ obe ose izgrađenog korpusa tačno 100 m.
Kako je izložba primljena u Mostaru?
Mostar nas je primio divno, kako naš domaćin, Centar za kulturu, tako i ostale gradske institucije: Muzej Hercegovine, Istorijski arhiv Hercegovine, Kulturni centar Abrašević, Kulturni centar Kosača, CIDOM, SUBNOR… Publika je bila vrlo zainteresovana, što se videlo i na samom svečanom otvaranju, i na prvom stručnom vođenju sutradan ujutru, namenjenom stručnjacima i studentima. A cela jedna nedelja izložbe bila je posvećena deci i mladima Mostara (13-17. maja) u kojoj su se, tokom celodnevnih radionica, odvijali edukacija, igra i kreativno-likovne sesije, i to u manjim grupama upravo zbog kvaliteta indivudualnog, posvećenog rada. Radionice su fantastično prihvaćene, odziv osnovnih i srednjih škola je bio izvanredan (učestvovala je većina njih na teritoriji grada), a sprovela ih je naš muzejski pedagog Aida Šarac-Berbić, u okviru programa art_see_ugbih.
O BOGDANU I NJEGOVOJ ARHITEKTURI: PROSTO BOGDANOVIĆEVSKI STIL
Kako danas treba gledati na djelo Bogdana Bogdanovića? Pripada li njegov stil nekom posebnom pravcu u arhitekturi?
Bogdanovićevo delo je moguće posmatrati i istraživati jedino u jugoslovenskom kontekstu – onom u kome je nastalo, a nikako odvojeno i u nacionalnim okvirima sadašnjih republika. U svetskim okvirima kulturnog nasleđa Bogdanović je na samom vrhu, što dokazuju pregnuća i rezultati najvažnijih svetskih univerzitetskih centara (posebno Njujork, Milano, Beč, London) – godišnje nastane više doktorskih disertacija na temu Bogdanovićevog stvaralaštva, uglavnom postavljenih multi- i inter-disciplinarno. Odnos prema njemu u svetu je izuzetno pozitivan i konstantno u gradativnom porastu. Na našim prostorima to, međutim, nije tako. Iako među stručnjacima danas vlada veliki pijetet prema njegovom delu, u vremenu devedesetih i prve decenije novog veka, o Bogdanoviću se nije oglašavala struka i o njemu se uglavnom pisalo i govorilo kao o nosiocu političkih stavova. U tom razdoblju on je odigrao veliku i važnu ulogu kao protivnik režima, ali je, na žalost, i sam stradao – napustio je zemlju, a teme iz urbicida prevladale su u njegovoj pisanoj delatnosti.
Ne postoji pravac kome možemo pripisati Bogdanovićev stil u arhitekturi, odnosno njegov stil je prosto: bogdanovićevski. On je svakako bio antimodernista, iako je pripadao modernističkom umetničkom miljeu. Definitivno nije ni postmodernista. Na njegovu arhitekturu značajno su uticala izvesna nadrealistička opredeljenja, jer je tu literaturu u mladosti čitao i u tom krugu umetnika se kretao. On sam nije želeo pripadnost ni jednom stilu, ni jednom pravcu. Njegova dela imaju dodir „non-finita“, romantizma, simbolizma, anticipirala su neke pokrete u arhitekturi, kao što je lend art, univerzalno su čitljiva, polisemična i bezvremena.
Nama stručnjacima iz Srbije od primarne je važnosti povezivanje sa kolegama iz ostalih jugoslovenskih republika, formiranje multidisciplinarnih timova na nivou regiona, stvaranje jedinstvene digitalne baze podataka. Tek na tom nivou i zajedničkim snagama možemo omogućiti potreban nivo zaštite ali i uspešne revalorizacije Bogdanovićevih dela.
Pored toga što je poznat kao vrsni arhitekta, Bogdan Bogdanović je čovjek mnogih talenata – ističe se kao i pisac i autor posebnog stilizovanog načina pisanja. To se vidi i u načinu klesanja imena boraca na spomen-pločama (na našem sajtu nazvali smo ih “Bogdanov krasopis” i “klesopis”).
On je bio izuzetno “praktičan” pisac – sve što je pisao je i objavljivao, što se ne može reći za njega kao neimara – pored dvadesetak realizovanih objekata, postoji više stotina nikada realizovanih projekata; Bogdanović je u procesu građenja više voleo otpočinjanje nego dovršavanje, tvrdio je da se istinski gradi u umu a ne na tlu, bio je pobornik mitskog crteža, kroz crtež je nastavljao gradnju svojih spomenika i posle svečanih otvaranja…
Bogdanovićeva kaligrafija je vrlo afirmisana, i istražuje se, koliko ja znam, samo u okviru našeg tima i u okviru ćirilice – projekat ćiriličnog fonta u tri varijante treba da javnosti prikažemo do kraja godine, i, kako smo već razgovarale, jako rado ćemo to uraditi preko Vašeg sajta. Pokušali smo da nađemo elemente i za latinični font, ali ih za sada nema dovoljno, ni u sačuvanim pismima, niti na spomenicima. Bogdanović je više voleo ćirilično pismo, tvrdeći da je amorfnije i podesnije za „crtanje“. U svojoj arhivi imam jedan broj Bogdanovićevih pisama, koja su upravo napisana ovim fontom – Bogdanović najčešće piše svojoj sestri Nani, i u jednom navratu svedoči „da više ne ume da slova piše, već ih crta“.
Ne tako davno smo napravili posebne priloge o majstorima sa Korčule. Iz razgovora sa jednim od njih, Antom Mušićem Tucijem, kao i iz stare štampe, zaključili smo da je Bogdan imao poseban odnos prema klesarima...
Izuzetno je voleo majstore, posebno kamenorezačkog zanata. Bogdan je i sam bio protomajstor, tako se potpisivao i samodoživljavao. Umeo je sa njima, istinski ih je cenio. Poznato je da je često radio bez honorara, ali se za njih zalagao da dobiju što veći i na vreme, znajući kako je težak i mukotrpan njihov posao. Godine 1970, pred početak izgradnje njegovog Spomen parka u Knjaževcu, upoznao je majstore sa kojima će raditi do samog kraja – temačke kamenoresce. Ovi ljudi su bili iz staroplaninskog sela Temska kraj Pirota, što je bilo u relativnoj blizini Knjaževca, i predvodio ih je majstor izuzetne veštine i predanosti poslu – Momir Džunić. Gotovo vršnjak sa Bogdanom, od prvog trena su se razumeli i u potpunosti međusobno prihvatili. Džunić je bio majstor koji je podjednako dobro radio u svim vrstama kamena – od krečnjaka do gabra. Bio je inventivan, smeran i predan, iznalazio je originalna rešenja za sve što se iz Bogdanove vizije moglo izvesti u realnosti. To je impresioniralo Bogdana, te mu je prepuštao važne odluke oko postavljanja spomenika, izbora materijala i organizacije posla. Poslednji član te tajfe je živ, Momirov sin Radojica, pa smo uspeli da u potpunosti rekonstruišemo istoriografiju vezanu za njih, kao i način i osobenosti njihovog rada, pa čak i da dođemo do originalnih Bogdanovih crteža i alata.
Jeste li imali priliku da se lično upoznate sa Bogdanom?
Sarađujući sa dr Zoranom Manevićem još kao student, imala sam prilike da ga vidim, no ne i da ga detaljnije upoznam, prilikom njegove poslednje posete Beogradu. Bogdanović pre svog gradonačelničkog mandata, i Bogdanović posle, su gotovo dve različite ličnosti. Jedna je jasno optimistička, okrenuta radosti života i građenja, a druga je ona koja više ne gradi i time nema dominantan dah optimizma (graditelj je „živ“ samo dok gradi), no sa izuzetnom mudrošću posmatra društvene prilike oko sebe, piše i hrabro se suprotstavlja jednoumlju i navirućem nacionalizmu. Mene interesuje njegova ličnost dok je aktivno gradio spomenike, dok mi ova druga izlazi iz kompetencije i predmet je za izučavanje antropologa, sociologa, politikologa…
O PARTIZANSKOM SPOMEN-GROBLJU: NAJRASKOŠNIJE DJELO BOGDANOVE GRADITELJSKE MLADOSTI
Da li je Bogdanovićevo djelo u Mostaru spomenik, spomen-groblje ili groblje? U čemu je zapravo razlika?
Partizansko spomen-groblje je, kako mu kaže i naziv koji je bio korišćen tokom izgradnje i svečanog otvaranja, vrsta spomenika koji nazivamo spomen-grobljem. Spomen-groblja su bila česta praksa socijalističke spomeničke izgradnje, i postojale su uredbe i pravilnici o njihovom podizanju. Ovaj termin podrazumeva fenomen groblja kao spomenika, i obratno, odnosno svojevrsnu fuziju ta dva koncepta, dok kada kažemo samo spomenik mislimo na mesto bez kostiju žrtava zbog kojih je podignut, a groblje – samo na groblje (bez komemorativne i spomeničke funkcije). U suštini, ako danas ne možemo za neki spomenik da odredimo šta je tačno, najbolje je da konsultujemo istorijske izvore – onako kako je neki projekat u svoje vreme iniciran i građen, to je njegova najtačnija definicija karaktera i u sadašnjosti i u budućnosti.
Kakvo mjesto zauzima Partizansko spomen-groblje u Bogdanovom opusu?
Bogdanović Partizansko spomen-groblje naziva „najraskošnijim delom svoje graditeljske mladosti“. Ono je u vrhu Bogdanovićevog opusa, sa još možda par spomenika. Ali, svakako je najznačajniji, najraskošniji i najobimniji njegov poduhvat. Bogdanović je uživao u ovom projektu, tokom njega stekao trajne prijatelje, zaljubio se u grad i video sebe kao njegovog stanovnika nakon odlaska u penziju – ovde je planirao i da bude sahranjen. Zanimljivo je da je tokom ovih godina izgradnje Bogdanović radio i druga dela, recimo Kameni cvet u Jasenovcu, Prilepsku mogilu, kruševačko Slobodište, ali je sa naviše elana i radosti odlazio na mostarsko gradilište. Ovo je za njega bio vrhunski izazov, kroz njega se i on sam gradio, ali posebnost i lepota grada i njegovih stanovnika duboko su ostavili trag.
Da li je simbolika Partizanskog spomen-groblja dovoljno istražena i objašnjena? Koliko je sam autor o tome rekao? I da li je to tumačenje zapravo prepušteno interpretaciji posjetilaca?
Simbolika Partizanskog spomen-groblja, kao i uostalom svih Bogdanovićevih spomenika, nije istražena u celosti, i nikada neće moći ni biti – autor je simbolički sistem ostavio polisemičnim, dakle otvorenim, da ga svako vreme i svako društvo i individua tumače na svoj način. Iako je na samom početku, kada je inicirana ideja izgradnje, SUBNOR kao inicijator imao ideje i zahteve da na groblju bude ideoloških obeležja, Bogdanović ih je vrlo lako odvratio uverivši ih da je ideologija prolazna, a univerzalna simbolika – večna. Na Partizansko spomen-groblje Bogdanović je želeo da izrazi susret čoveka i kosmosa, ljudskih i nebeskih ideja (pravde, istine, vere, nade, hrabrosti), života i smrti, grada i njegove „idealne slike“… Najbitnija okosnica bila je da spomenik besprekorno „gleda“ na grad (dok se, primetili ste, spomenik iz grada ipak ne tako jasno i slobodno vidi), i da time bude njegovo ogledalo, anagram. Elem, Bogdanovićev svet ideja, alegorija i simbola ni približno nije napravljen kao utvrđeni i objašnjeni sistem (čak i kada ga je, recimo, novinarima, objašnjavao, uvek je naglašavao da to samo može biti, a uopšte i ne mora). Upravo je u tome i najveća vrednost Bogdanovićeve umetnosti, a njegovi spomenici spremno dočekuju naš vek i sve promene koje su došle i dolaze sa promenom društvenih konteksta – kao takvi, oni se sa punim pravom mogu danas nazvati i post-spomenicima.
Da li je Partizansko spomen-groblje zapravo njegov najugroženiji spomenik? Koliko su svjetski krugovi arhitekture zainteresovani za njega i njegovu trenutnu agoniju?
Partizansko spomen-groblje je izuzetno ugrožen spomenik. Tu ne mislim samo na njegovo fizičko stanje, već i na (ne)mogućnost bezbrižne i bezbedne konzumacije u svakom trenutku. Svet u načelu nije zainteresovan za agonije spomenika, jer su agonijama današnji čovek i društvo prezasićeni. U društvu nema ni dovoljno svesti o značaju spomenika i uopšte kulturne baštine. U slučaju Partizanskog svet treba da posluži za njegovu estetsku i umetničku afirmaciju, ali na nama ostaje da se izborimo sa prisutnom agonijom – i to je sasvim izvodljivo, pod uslovom da se na čistinu isteraju sve mučne teme i pitanja, i na njih daju konačni odgovori i brza ali fer rešenja.
Kako mislite da bi se moglo gledati na Partizansko spomen-groblje u budućnosti?
Partizansko spomen-groblje u budućnosti vidim kao revalorizovan spomenik u najvišoj kategorizaciji svetske baštine. No, da bi se to desilo, on mora najpre ponovo da zablista u svom punom sjaju. On zaista jeste graditeljsko čudo, a danas ima posebnu vrednost budući da su u međuvremenu zanati kojima je građen gotovo potpuno izumrli. On je i najvoljenije i najveće delo svog autora, a Bogdanović je na samom svetskom vrhu memorijalne arhitekture. Borba sa onima koji ga ne vole treba da ima uporište u tome kolika je njegova svetska, univerzalna vrednost, a ne nacionalna. Jer, kada valorizacija pređe nacionalne granice, tek tada kao nacija postajemo nje i svesni.
Šta vas kao istoričarku umjetnosti i arhitekture trenutno najviše brine u vezi Groblja? Kakvu sudbinu predviđate za njega?
Brine me, iskreno, njegovo stanje. Brinu me biljke koje rastu iz kamenih kvadera, voda koja curi iz zidina najviše terase (a zapravo predstavlja slivanje iz vodenih bazena iznad, i zapušen sistem drenaže…dakle, daju se lako sanirati). Tu su i zabrinjavajuće gljive i lišajevi koje se šire po kamenu i izjedaju ga, a koji je zapravo krečnjak i po prirodi trošan.
Sudbina Partizanskog spomen-groblja je jedino u rukama Mostara i Bosne i Hercegovine. Taj spomenik jeste sušta Ljubav. Bogdan ga je iz ljubavi podario Vašem gradu, i rasli ste tih 60 godina zajedno. Građani su iz ljubavi donirali građevinski materijal, gorani iz ljubavi pošumili kompleks. Sa tolikom ljubavlju je spomenik pripadao gradskim ritualima skoro tri decenije, on je bio ponos grada i cele države. Izlaz iz trenutne situacije, u kojoj spomenik od jednog dela Mostaraca nije voljen, treba potražiti u suočavanju sa istorijskim činjenicama i istinom, i široko objaviti rezultate – ukoliko se desi da u ovom rasvetljavanju ima momenata koji nisu na strani pravde, treba ih ispraviti u sadašnjosti i ne ostavljati za budućnost.
Mislite li da ćete se opet vratiti u Mostar i kojim povodom?
Mostar jeste grad kome se čovek vraća. To je Ivo Andrić prepoznao, vezujući tu njegovu magnetnu privlačnost za fenomen svetlosti. A ta svetlost nije samo u gradu, na njegovim kamenim krovovima i odsjajima Neretve i Radobolje, već i u ljudima. Mostar je filantropski grad koji Vas prihvata… Nakon mojih obilazaka Mostara svih ovih godina, koje su za samo Partizansko groblje bile i veoma dramatične, vrlo rado bih u Mostar dolazila i na poziv aktivista koji se bore za pozitivnu sudbinu Groblja.
Jeste li optimista u vezi Partizanskog?
Jesam, potpuni.
Mare Janakova Grujić, magistar istorije arhitekture, likovni kritičar, samostalni istraživač i publicista. Član ULUPUDS-a od 2006. godine. Član Akademije arhitekture Srbije. Osnivač i kustos Centra za istraživanje i valorizaciju graditeljskog nasleđa „VAM“ (2005) u Beogradu. Autor je četiri knjige monografskog karaktera: „Arhitekta Mustafa Musić” – Beograd 2006, „Arhitekta Dragutin Maslać (1875–1937)” – Beograd 2006, „Ercegovac Todorović Jelena & Todorović Svetislav. Film, marketing, moda, arhitektura, enterijer, dizajn” – Beograd 2010, i „Arhitekta Milorad Macura (1914-1989)“ – Beograd 2010. Takođe, autor je velikog broja istoriografskih priloga, stručnih prikaza, popularističkih tekstova i eseja, kao i oko 300 kritičkih tekstova, prikaza arhitektonskih ostvarenja i intervjua sa zapaženim ličnostima iz savremene srpske arhitektonske scene. Bila je urednik i umjetnički direktor nekolicine kapitalnih publikacija, autor i organizator više samostalnih izložbi, i autor više predgovora u katalozima likovnih i arhitektonskih izložbi.
Povezani članci: