Jevreji iz Mostara – pali borci narodnooslobodilačke borbe
Desetine mostarskih Jevreja su stradali u Drugom svjetskom ratu, a jedanaestero su poginuli kao učesnici narodnooslobodilačkog pokreta. Mostar im se nakon rata skoro svima odužio spomen-pločama na Partizanskom spomen-groblju.
Od palih boraca Jevreja, šestero je ubijeno u koncentracionim logorima, petero je poginulo u borbi. Po svom statusu u trenutku pogibije, šestero su bili partizani, troje aktivisti i dvoje simpatizeri koji su aktivno podržavali radnički pokret ili pokret otpora. Četvero su članovi porodice Bergman.
Gornji red, s lijeva na desno: Berta Bergman, Bertina spomen-ploča na Partizanskom spomen-groblju u Mostaru, novija spomen-ploča sestrama Bergman na mostarskoj Gimnaziji čije su nekad bile učenice. Donji red: spomenik na VMA u Beogradu gdje je bilo ime mostarskih doktora, dr Berte Bergman i dr Safeta Mujića, sestre Berta i Marija u mladosti. Na slici se vidi noga treće ženske osobe, i vjerovatno se radi o trećoj sestri Lujzi.
Alfred Bergman je brat dr Berte Bergman, Marije i Lujze, i ujak palih boraca Mihajla Kona i Radojke Krčmar. Prekaljeni revolucionar, djelovao je pod nadimcima i konspirativnim imenima Mostarac, Lanz, Paskalović, Savić, Nenadov M. J., Fred i Zubar. Robijao je tri godine na osnovu “Zakona o zaštiti države” nakon čega je živio u Beču kao aktivni član KPJ. 1936. godine radio je na otpremanju jugoslovenskih dobrovoljaca u Španiju gdje je i sam služio. Uhapšen je po povratku 1940. godine, interniran u Lepoglavu, a presudom od 9. aprila 1941. godine oslobođen krivice. Međutim, zadržan je u zatvoru i predan je ustaškim vlastima koje su ga prebacile u novoosnovani logor u Kerestincu. Streljan je sa vodećim hrvatskim komunistima u šumi Dotrščina iza Maksimira u Zagrebu 9. jula 1941.
Alfred Bergman, prekaljeni komunistički borac. Izvor: policijski karton, hrvatski arhiv.
Alfred Bergman je zabilježen u “Spomenici Mostara 1941-1945.” kao borac, međutim njegova spomen-ploča, što je slučaj još 64 pala borca navedena u ovoj knjizi, vjerovatno nikad nije bila napravljena.
Nećak dr Berte i Lujze Bergman, i Alberta Bergmana, sin Marije ud. Kon.
rođen u Mostaru 2. januara 1924. Živio i školovao se u Sarajevu. Učenik Gimnazije, član SKOJ-a i KPJ. Iz Sarajeva izbjegao u Mostar 1941, i prebjegao u Dubrovnik, odakle je interniran od Italijana početkom novembra 1942. u logor u Kuparima, a početkom juna 1943. odveden u logor na Rabu. Nakon kapitulacije Italije i po oslobođenju iz logora stupio 9. novembra 1943. u NOV u 1. banijsku brigadu. Borac u Jevrejskom rapskom bataljonu. Komesar čete u bataljonu »Vasilije Gaćeša«; komesar bataljona 3. brigade VII banijske divizije. Poginuo 25. III 1945. kod sela Vrsta (Bihać). U vrijeme pogibije imao je čin majora.
Učenica Gimnazije, rođena u Varaždinu. Živjela je sa porodicom u Mostaru. Kćerka Lujze Bergman udate Krčmar, nećakinja dr Berte Bergman, Alfreda Bergmana, rodica palog borca Mihajla Kona. Član SKOJ-a od 1940, sekretar jezgra SKOJ-a. U NOV i POJ stupila marta 1942. u istočnu Hercegovinu, a poslije četničkog puča sklonila se u Mostar. Uhapšena od Italijana sa grupom omladinki 1943. godine i otpremljena u logor u Prevlaku, transportom koji je sav Mostar ispratio, a zatim u italijanski koncentracioni logor Visco di Udine. Nakon kapitulacije fašističke Italije septembra 1943. zatvorenici su pušteni. Jedna grupa Hercegovaca, sa njima i Radojka, stupila je u slovenačku brigadu “Ljubo Šercer”. Poginula je 20. decembra 1943. godine kod Kočevja u Sloveniji.
Iz sjećanja saborca Zore Kešelj, učiteljice iz Mostara:
“Sa svim drugaricama iz Mostara u toj brigadi vodila sam duge razgovore. Najviše mi je ostao u sjećanju posljednji razgovor sa Radojkom Krčmar. Poznavala sam je inače kao nasmijanu i veselu djevojku punu poleta, a i revolta protiv okupatora. U tim trenucima nisam primijetila da je ta njena vedrina splasnula, ali sjena umora i neraspoloženja na njenom licu duboko mi se urezala u sjećanje. Da li je takav izraz lica bio posljedica riječi koje mi je tad uputila – da predosjeća da će poginuti, da li je to bila njena sjeta zbog sjećanja na majku, to ni danas ne bih mogla reći, ali se sjećam doslovno ovih njenih riječi: “Zorko, ako ostaneš živa pođi kod moje majke pa joj reci da ona kao majka može da bude ponosna na svoju kćer jer ničim nije okaljala svoj život …” Poslije petnaest dana od dana rastanka s Radojkom od nekih kurira iz Okružnog komiteta Partije u Ribnici saznala sam da je Radojka 20. decembra, dakle, odmah po našem rastanku, poginula.”
Rođen u Mostaru kao najmlađi od desetero djece trgovca Zadika Danona, i ujak poznatog Mostarca Ceze Danona. Predratni aktivista radničkog pokreta, stupio je u Bataljon decembra 1941. Zarobljen je u četničkom puču juna 1942. na Borcima kod Konjica, zajedno sa Salomom Fincijem, radnikom iz Sarajeva. Sprovedeni su u Nevesinje, gdje su predati Italijanima i ubijeni. Bio je popularna ličnost u predratnom Mostaru među omladinom, i bio je poznat po nadimku Admiral Togo. Titulu “Admiral” je dobio 1939. godine kao „komandant“ kolone od nekoliko stotina kupača, što je bila posljednja titula pred rat, a davala se samo najistaknutijim plivačima, spasiocima ili skakačima. Tada je o Rafi spjevana jedna šaljiva pjesma:
„Žuti vapor niz Neretvu kreće,
Admiral se po palubi šeće.. .“
Za Rafu je nećak Cezo rekao da je bio “veliki mangup, vrlo duhovit, hrabar i avanturista”.
Rođen 1909. u Mostaru, bravar, i talentovan fudbaler „Veleža“, opisan kao “jedan od najvažnijih igrača u periodu između dva svjetska rata”. Aktivista revolucionarnog radničkog pokreta, član KPJ. Uhapšen od ustaša jula 1941. u Mostaru, zatvoren u osnovnu škole “Kraljica Marija” (današnja opština), otuda deportovan u Gospić i logor Jadovno, gde je i ubijen. Niz Mostaraca je prošao sličan put – o njima pročitajte ovdje.
Rođen je u Češkoj, srednju školu je završio u Sarajevu, univerzitet u Pragu. Kao inžinjer elektrotehnike zaposlio se u rudniku mrkog uglja u Mostaru. Prekaljeni komunista i revolucionar, hapšen još za vrijeme studija 1936. godine u Pragu kao pripadnik ilegalne jugoslovenske komunističke organizacije. Postao je član KPJ od 1940. godine. U Mostaru se istakao kao borac za radnička prava. Učesnik aprilskog rata, nakon toga ilegalni aktivista i radnik u Mostaru. Italijani ga hapse i interniraju prvo u logor kraj Dubrovnika, a potom u logor za Jevreje na ostrvu Rab. Nakon kapitulacije Italije pridružuje se partizanima i postaje politički komesar Rapskog bataljona, a potom VII banijske divizije. Poginuo je u borbi 20. ili 26. oktobra 1944. u selu Sadikovac kod Drežnika na Kordunu, u jednoj borbi prsa u prsa sa ustašama.
Od početka Evaldova spomen-ploča ne sadrži detalje o mjestu i godini rođenja i pogibije. Danas je poznato dovoljno podataka da može da mu se napravi spomen-ploča sa svim pojedinostima: Evald S. Erlih (1915. Brno – 1944. Drežnik)
Rođen u Poljskoj, radio je kao električar u Rudniku mrkog uglja u Mostaru. Bio je uhapšen od ustaša jula 1941. u Mostaru, sproveden prvo na logor u Pagu, a zatim likvidiran u logoru Gospić. Po sjećanju Dane Milićević, jedne od preživjelih zatvorenica iz logora Gospić:
„Te strašne noći su odveli muškarce iz druge štale. Sutradan u jutru su stvarno počeli da stižu Talijani. Nas su ustaše brzo ukrcale u kamion i odvele na gospićku željezničku stanicu. Tu smo našli pune vagone zatvorenika s kojima su ustaše bježale ispred Talijana. Tu sam vidjela preživjele Jevreje iz logora na Pagu, među kojima je bio u Mostaru poznati Herman Altkorn, zvani Hodža, rudarski radnik i sindikalni funkcioner. Rekao mi je da su svi Mostarci koje on zna, među kojima su bili moj otac, Rade Bitanga, Vaso Tošić i drugi, ubijeni u tom logoru.“
Rođen u Sarajevu, inženjer. Muž poznate modistice Side Atijas. Odveden u Jasenovac i likvidiran 1941. godine.
Rođen u Sarajevu, bravar, živio i radio u Mostaru. U Mostarskom bataljonu od decembra 1941, član SKOJ-a od 1942, borac, delegat voda, poginuo tokom Pete neprijateljske ofanzive na Sutjesci.
Rođen u Sarajevu, pravnik po zanimanju. U Mostar došao poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije. U Bataljonu od početka 1942, borac u četi Ante Zuanića, poginuo u čuvenom pokušaju proboja iz opkoljene kuće u u Janjini kod Konjica 10. aprila 1942.
Na Jevrejskom groblju u Mostaru podignut je 1999. godine spomenik holokausta, na kom su ubilježena imena boraca iz ovog članka.
Fotografije: internet i G. Miletić Buzaljko.
Posjetite stranice palih mostarskih jevreja.