Partizansko spomen-groblje u Mostaru kao kolektivni stećak
Partizansko spomen-groblje nizom osobenosti produžava kontinuitet hercegovačkog kamenog graditeljstva, te se na njega može gledati kao na jedan veliki kolektivni stećak novijeg doba. U radovima Šefika Bešlagića i Marian Wenzel, poznatih istraživača stećaka i bosansko-hercegovačke srednjovjekovne baštine, potražili smo – i pronašli – sličnu ornamentiku i simboliku.
“Ovaj spomenik koji u sebi nosi mrtve (podsetimo se motiva žrtve u Zidanju Skadra na Bojani, jednoj od najlepših i najtragičnijih pesama u našoj narodnoj poeziji) bio je; iako na prvi pogled zvuči paradoksalno; vedar i razdragan postavljen u gradskom prostoru i pejsažu uz nasade mediteranskog zimzelena niskog rasta – ruzmarina; lavandu; zelenu i sivu santolinu i kadulju; kao da u sebi odslikava čitavu Hercegovinu, kanjon nemirne planinske reke boje tirkiza, sure i strme hercegovačke hridi, dakle, kamen i vodu, zelenilo i svetlost, baš sve karakteristično za Mostar. U njemu je i veliki broj kamenih ploča skinutih sa starih mostarskih kuća i oblutka iz Neretve, šest stepenastih terasa poput krovova, a na samom vrhu poput večnog plamena krug sa štitom nazvan “kosmos” sa znacima sunca, meseca i zvezda kao krajnji cilj čovečanstva. Ti kosmički simboli Bogdana Bogdanovića otvaraju čudnovata prostranstva ka kojima je čovek oduvek težio, tražio se u njima, pomerao je stalno prema njima granice svojih oduševljenja i saznanja.” Selena Seferović, članak “Kosmički simboli Bogdana Bogdanovića”.
Kad se 1980. godine obraćao čitaocima brošure “Partizanski spomenik u Mostaru”, arhitekta Bogdan Bogdanović, prilikom gradnje, po sopstvenom priznanju, “ponet nekom dubokom, unutrašnjom vatrom”, učio je o posebnoj “filozofiji mostarskog i hercegovačkog čovjeka”:
“(…) ako se kaže da Spomenik o kome je reč iskazuje veru u život, odaje se time priznanje posebnoj, složenoj i istovremeno jednostavnoj filozofiji mostarskog čoveka, i čoveka Hercegovine. To je pre svega nepokolebiva vera u život. U ime života su se gasili životi, u ime svetlosti i sunca zaklapale su se oči mladića i devojaka. Ali, i zaklopljene, one su ostale otvorene. Ovu misao sam svakodnevno saznavao, pratio je gradeći ovaj Spomenik.” (Graditelj se ponešto i učio gradeći svoju građevinu.) (…) (Izvor: Bogdanovo pismo 1980.)
GRADITELJSKI MATERIJAL
Prvo što na Partizanskom spomeniku podsjeća na kulturu stećaka je upotreba kamena. Iz intervjua sa arhitektom prilikom otvaranja Partizanskog spomenika 1965. saznajemo:
— Već od prvih dana računali smo da je to spomenik gradskog tipa, ali koji se mora uklopiti u postojeći ambijent s tim da na svoj način dominira gradom. Upravo da bi odgovorio tom svom zahtevu građen je od kamena. Nigde se zato na spomeniku ne može primetiti niti se vidi komad betona ili nekog drugog materijala. Ugrađene su veće količine kamena. Ugradili smo i veliki broj ploča sa starih stambenih zgrada Mostara i tako sačuvali deo živog grada. Te ploče su od kuća u kojima su živeli borci čiji su ostaci sahranjeni u groblju. (izvor: partizansko.info)
ORNAMENTIKA
Neki od srednjovjekovnih ukrasnih motiva sa stećaka, u prvom planu astralnih, dobili su novi oblik kod arhitekte XX vijeka.
ASTRALNI MOTIVI:
Bogdanović je koristio nebeska tijela kao dominantan motiv elementa prvobitno nazvanog “Štit” a zatim “Kosmos”, kao i na zidovima spomenika. Ovaj završni motiv oblika kruga “veliki štit, kojeg za sada nazivamo kosmosom”, postavljen u samom vrhu spomenika na najvidljivijem mjestu, “predstavlja na svoj način krajnji cilj čovečanstva.” (intervju u “Borbi”, 1965.)
“Brdo se otvorilo”, pisao je graditelj 1980, “optočilo se kamenim prepletima i starim pločama skinutim sa dotrajalih krovova. Nadimljena ploča sa mostarskih kuća, ona što je pokrivala tolike muke i radosti, osveštala se, dobila je pravo simbola, pravo na večnost. Ove ploče prepliću se i pretiču se sa drugim, bogatijim, smelijim kamenim šarama, ispisuje se nemušto, ali zvučno pismo ornamenta, kao i na starim mostarskim zdanjima. Najzad, ako je u ovu ćutljivu i zvonku teksturu kamena i ornamenta trebalo uklesati neke znake, bili bi to, bez dvoumljenja, znaci sunca, meseca i zvezda. Kosmički simboli otvaraju pred nama čudna prostranstva ka kojima je čovek oduvek težio, tražio se u njima, pomerao je stalno prema njima granice svojih oduševljenja i saznanja.” (Izvor: Bogdanovo pismo 1980.)
“Pošto sam bar napola verovao u prastaro predubeđenje graditelja-alhemičara da je krečnjak dete sunca i meseca i da je upravo zato izuzetno povoljan, čak predodređen za klesanje nebeskih pojava, to su se sa kamenim cvetovima obilno mešale predstave sunca, meseca, planeta, sazveđa. Našlo se negde mesta i za sazveđe Velikog psa, koje nikad na nebu nisam uspeo da pronađem, pa čak i za grupu zvezda, koja na nebeskom tepihu i ne postoji, a koju sam ja u mašti nazvao “Sedam mršavih kravica”. Za neupućene to su bili Vlašići (Plejaden, Siebengestirn).” (Izvor: Bogdanovo pismo 1997.)
Detalj sa Partizanskog spomenika u Mostaru. Na Partizanskom spomen-groblju je jedan veliki štit, kasnije nazvan Kosmos. I on nosi rozete, sunce i zvijezde poput nekih srednjovjekovnih štitova. U dnu je oblik koji bi se mogao shvatiti i kao duga. Izvor: slika u sredini: Šefik Bešlagić, Stećci – kultura i umjetnost, str. 176., slika desno: Šefik Bešlagić, Stećci – kultura i umjetnost, str. 231.
“Osnovni dio Spomenika ili njegov gornji sklop, čijih se šest terasa dižu jedna nad drugom, poput bregova, završava motivom kruga i velikim štitom, nazvanim “kosmos”, koji predstavlja krajnji cilj čovječanstva. Jer, osnovan je suština naše revolucije humanost, vjera u ljudsku misao i njenu snagu, u vječiti progres čovjeka.” (Partizanski spomenik u Mostaru, 1980.)
Šefik Bešlagić, jedan od najpoznatijih istraživača stećaka, ističe zvijezdu kao reljefni motiv koji se najčešće javlja na stećcima, u oko 450 primjeraka, posebno u Hercegovini. Oblik zvijezde ima nekoliko varijanti: “Najjednostavniji njen oblik je sa četiri zašiljena kraka, javlja se i oblik sa pet ili više, a najčešće sa šest ili osam krakova.U nekim slučajevima su krakovi zvijezda naznačeni dvoustrukim linijama. Kod nekih zvijezda se krakovi nešto povijaju, pretvarajući se tako u virovite rozete, koje se obično smatraju predstavama sunca. U više slučajeva zvijezde su okružene vijencima, koji su nekada tordirani. Postoje i zvijezde koje imaju dodatke u vidu kružnica, uglova i lukova, koje bi se mogle zvati stilizovanim oblicima. Redovno je plastična, ali postoji i uklesana, urezana. Nekada se javlja samostalno, ali je obično sa nekim drugim motivom, najčešće sa polumjesecom, suncem i krstom. U dosta slučajeva se nalazi na štitu, gdje fungira kao heraldička oznaka. (…)” Po mišljenju Bešlagića, zvijezda u “umjetničkoj primjeni u našim krajevima je simbioza staroslavenskog paganskog kulta i kršćanske simbolike, a na stećke je stigla kada je sva ta simboličnost bila već gotovo sasvim zaboravljena, zbog čega se motiv upotrebljavao kao jedna vrsta socijalne oznake privilegovane feudalne klase, i kao elemenat bosanskog državnog grba a najviše kao običan ukras.” (Bešlagić, Stećci kultura i umjetnost, str. 171)
Za krug na stećku (plitka, plastična ravna ploča nejednake veličine na ukupno oko 175 primjeraka) pisao je da se smatra predstavom sunca. “Po svom izgledu on bi mogao biti i predstava punog mjeseca, ali ga niko od dosadašnjih istraživača nije tako shvatio. Pošto se najčešće javlja uz polumjesec, a onda i uz zvijezdu, opravdano je zaista, da ga smatramo predstavom sunca.”
Primjeri „kosmosa“ srednjovjekovnih klesara. Crteži iz knjige Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima, „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1965, tabela XXXV, str. 139.
GALERIJA:
Kosmos je decenijama omiljeno mjesto posjetilaca za slikanje.
Osim Štita ili Kosmosa, astralni motivi su i na zidovima spomenika.
BILJNI SVIJET KAO INSPIRACIJA
Biljni svijet je prisutan na Partizanskom spomeniku u živom i neživom, odnosno simboličnom obliku. Kod Bogdanovića, spomen-ploče su u obliku presječenog stabla, simbol presječene mladosti (neki ih interpretiraju i kao cvijet). Pored toga, svaka ploča je ukrašena detaljem u lijevom gornjem uglu, koji uključuje i simbol pšenice.
Prema Bešlagiću, predstave čitavog drveća na stećcima nisu rijetke pojave na stećcima, te se javljaju u oko 100 primjeraka. “Obično je isklesano vertikalno deblo od kojeg se na jednu i drugu stranu odvajaju po dvije ili više grana, koje su nešto nakošene prema gore, ili se simetrično spiralno povijaju. (…) Gotovo naturalistički je predstavljeno drvo sa deblom i krošnjom u Boljunima kod Stoca. (…) Stablo je čest motiv kršćanske umjetnosti i predstavlja drvo života, a tipičniju su za Bosnu nego za Hercegovinu i možda je ugledanje na romaničku i gotičku kamenu plastiku.”
Jedan drugi važan element spomenika je bilo ne klesano, već živo lokalno bilje. U brošuri “Partizanski spomenik u Mostaru” zabilježeno je “1865 grmova. Na strmim terenima Spomenika nepravilno su oblkovani nasadi metieranskog zimzelenog bilja niskog rasta: ruzmarin, lavanda, santolina (zelena i siva) i domaća kadulja. Cvijeće je veoma raznovrsno i dijeli se na proljetni i zimski ansambl”.
Omladina Mostara je učestvovala na izgradnji i pošumila širu zonu oko spomenika. Na Partizanskom spomeniku u vremenu kad nije bio zapušten, njegovalo se lokalno bilje.
NATPISI
Na spomen-pločama su imena svih boraca, kao godina i mjesto pogibije, ukoliko su bili poznati. To su jedini natpisi na Partizanskom spomen-groblju.
Do danas je sačuvano oko 370 stećaka sa natpisima, od kojih mnogi imaju imena pokojnika ili graditelja stećaka.
Poput srednjovjekovnih klesara, ni Bogdanov klesopis ne razlikuje mala i velika slova, što je poznati lingvista Asim Peco svojevremeno oštro kritikovao. Natpisi na stećcima su pisani velikim slovima starom ćirilicom, a Bogdan se odlučio za stilizovanu latinicu (mala slova) koju smo uslovno nazvali “Bogdanov klesopis”.
Poneki stećci sadrže i ženska imena, mnogo rjeđe nego muška, baš kao što i na Partizanskom spomen-groblju oko 10% imena pripadaju ženama.
Primjeri natpisa: Spomen-ploče dva brata i sestre Avdalović iz Mostara (Boro, Mladen i Radmila) i dio natpisa Radače Čihorić kraj Konjica.
KLESARI I KOVAČI
Najzad, bilo bi nepravedno ne spomenuti graditelje-kamenoklesare. Partizansko.info uz pomoć prijatelja sa Korčule, uspjelo je saznati imena graditelja Partizanskog spomenika, koji nastavljaju tradiciju srednjovjekovnih kovača.
Klesari na izgradnji Partizanskog spomenika.
Mnogi klesari srednjovjekovnih stećaka ostavili su svoja imena, poput: “siče (siječe) Dragiša pobrat”, “usiče kovač Milić”. Danas nam je poznato oko tridesetak takvih imena. Klesari Partizanskog spomen-groblja se nisu potpisivali na spomeniku, ali smo ih saznali uz pomoć prijatelja sa Korčule, posebno Roka Markovine.
| Klesari Partizanskog spomen-groblja 1960-1965. | Kovači srednjevjekovnih stećaka Bosne i Huma (klesari su se nazivali “kovačima”) |
| Tri grupe klesara sa Korčule: Iz Lumbarde: Ante Jurjević „Antunica“, Nikola (Miko) Lipanović „Balaun“, Stjepan Jurjević „Skorin“, Ilija Šestanović „Kristić“ Stjepan Šestanović „Kristić-Siromah“, Ante Kriletić „Barbare“, Ive Lozica „Zane“, Ante Milina „Lave“, Stanko Mušić „Crnej“, Ante Mušić „Tuci“. Iz Žrnova: Berislav (Bere) Curać „Goga“, Jure Curać „Goga“, Jakov Curać „Skajko“, Ante Brčić „Abel“. Sa otočića Vrnik (Škoj): Jure Kučija „Marinice“, Mauro Fabris, Vinko (Braco) Fabris „Škojar“ Klesari iz Dubrovnika: Vinko Dragojević Ivo Biočina | Bogdan Bjelopčelanin Pribil Braja Brativonić Ratko Dragiša Đumojić (ili Cumonjić) Grubač Kablović Milutin Mihalj Krilić Mileta Milić Poimlić (braća) Milojko Poleta Družan Milosav Radohnić Pavko Miobrat Semunović Boško Miogost Utješenić Ratko Miotoš Vladisalić Radič (Vladisalić) Vuk Radoje (Vlađević) Radonja Vladimir (Vukac) Ivanko Vukadin (Vukčić) Petar Vukosav Zelija (Vukićević) Blagoje |
Spisak srednjovjekovnih klesara (“kovača”) – Šefik Bešlagić, “Stećci, kultura i umjetnost”, str. 461. sa napomenom: “Како vidimo, zabilježena su ukupno 33 imena (i prezimena) klesara. Neka od njih se javljaju po nekoliko puta. Tako se Grubač pojavljuje na osam stećaka (četiri puta u Boljunima i četiri puta u Opličićima), Radoje na četiri stećka (tri puta u Žakovu i jedanput u Pridvorici) i Milić na dva stećka u Boljunima. To znači da su klesari svoja imena zabilježili ukupno na 45 stećaka. Klesar Radoje se javlja u Popovu polju i u Borču, sjeverno od Gacka.”
Slika u vrhu: detalj sa naslovnice knjige Alise Burzić: “Mostarska Hurqualya” (2017). Naslovnica: Alisa Burzić. Marko Barišić, Aida Murtić. Izvor: Nezaboravljeni grad.
Povezani članci: