Kako Amerikanci i Englezi imaju “svoje” na Partizanskom Spomen-groblju u Mostaru

Mostarci su se borili i ginuli van granica Jugoslavije u okviru savezničkih armija.

Na slici: Franjo Intihar, Salih Islamović, Aleksandar Vuković, Borivoje Vulić, pali borci Mostara.

Borci iz Mostara i okoline ginuli su po ratištima širom Jugoslavije, od Trsta do Niša, o čemu svjedoče natpisi na spomen-pločama na Partizanskom groblju. Međutim, ginuli su i van njenih granica. Primjera radi, jedan broj Mostaraca-logoraša NDH, tokom rata je otpremljen u norveške i njemačke logore, gdje su u teškim uslovima postradali. A četiri mostarska vazduhoplovca su dokaz ratne saradnje Mostaraca sa savezničkim trupama. Dvojica su rodom iz Mostara, i sva četvorica su do rata radili u Ortiješu u sklopu vazduhoplovnih jedinica Kraljevine Jugoslavije.

Franjo Intihar, aviomehaničar na mostarskom aerodromu (gdje je radio još jedan avioelektričar i aviomehaničar, budući narodni heroj Ljubo Brešan), tokom Aprilskog rata prebjegao je na Bliski istok i stupio u sastav britanskog RAF-a za Sredozemlje. Bio je pripadnik jugoslovenskog odreda u sastavu 15. američke vazdušne armije (Royal Airforce Yug 15 AF USAAT), i član posade teškog bombardera B-24 (serija 42-70389 br. 21), jednog od četiri koje je američko ratno vazduhoplovstvo dodijelilo jugoslovenskim pilotima 1943. godine. Obučavan je u Miami Beachu, zatim u vojnim bazama Fort Myers na Floridi i u Kaliforniji. Kad je predsjednik Roosevelt predstavio četiri bombardera jugoslovenskim pilotima u Kairu, pozdravio ih je sa ovim riječima: 

“Neka ovi avioni obave svoju misiju pod vašim rukovodstvom. Oni postoje iz dva razloga: prvo – da bombardujemo našeg zajedničkog neprijatelja, drugo – da svojim sunarodnicima dobavljate potreban materijal koji isuviše dugo iščekuju: hranu, medicinski materijal, oružje i municiju. Siguran sam da ćete biti uspješni u ovom zadatku kojeg ste se prihvatili. Ne zaboravite da ćemo uvijek biti braća po oružju“.

Fotografije: gornji red – primopredaja bombardera jugoslovenskim pilotima, Kairo 1943. godine gdje je jugoslovenske pilote pozdravio američki predsjednik Roosevelt.

Intihar je poginuo kao inženjer Y-207 iz 376-e grupe teških bombardera, 512. eskadrile, 19. decembra 1943. iznad Augsburga u Njemačkoj prilikom bombardovanja njemačke fabrike vojnih aviona. Bombarder su opkolili i oborili njemački lovci, a tijela jedanaest članova posade (deset Jugoslovena i jednog Amerikanca) nisu nikad pronađena, o čemu je napravljen zapisnik.

Pilot Salih Islamović, rodom iz Prozora, prebjegao je kao zrakoplovac NDH 9. juna 1942. iz Rajlovca u Tursku, odakle se prebacio na Bliski istok. U Libiji je primio dodatnu obuku u redovima savezničke vojske. Borio se kao jugoslovenski pilot u redovima britanskog RAF-a do formiranja Vazduhoplovstva NOVJ, kada je prešao u Prvu eskadrilu. Eskadrila je osnovana 22. aprila 1944. godine u Sjevernoj Africi i bila je dio 352. RAF eskadrile. Jugoslovenski piloti su vježbali na avionima tipa Harvard, a potom Hurricane MK II C. Poginuo je nesrećnim slučajem 3. maja 1944. u Benini kod Bengazija u Libiji, sudarivši se u vazduhu iznad piste sa pilotom Aleksandrom N. Markovićem. Radilo se o probnom letu na avionima koje su tek primili od Britanaca. Ovaj nesrećan slučaj je teško djelovao na ostale pilote:

“Dobro raspoloženje prešlo je u pravo oduševljenje kada su naša prva dva pilota sela u sada već naše avione. Na žalost, naše oduševljenje beše kratkog daha. Piloti Marković i Islamović, iako iskusni vazdušni borci sa Srednjeg istoka, posle poletanja izveli su nekoliko smelih evolucija, ali su se u jednom trenutku sudarili i stropoštali na zemlju. Bili smo navikli na pogibije naših drugova i svesni činjenice da se u vazduhoplovstvu može poginuti i bez borbe. Ali, ova katastrofa ostavi na nas mučan utisak: nismo još ni počeli da letimo, a već dve teške žrtve.”

Salih Islamović je sahranjen na britanskom vojnom groblju u Bengaziju na lokaciji 3, red A, grobno mjesto br. 16.

Fotografija Salihovog groba, izvor: Komisija o ratnim grobljima Komonvelta.

Aleksandar Aco Vuković, rodom iz Donje mahale u Mostaru, postao je pilot uprkos protivljenju roditelja, a po završetku školovanja radio je kao probni pilot na mostarskom aerodromu. Prilikom Aprilskog rata prebjegao je saveznicima na Bliski Istok gdje je primio dodatnu obuku. Pri formiranju Vazduhoplovstva NOVJ stupio je u Prvu eskadrilu. Poginuo je 31. avgusta 1944. na svom trećem borbenom zadatku, kao vođa vazduhoplovne lovačke grupe (šest Spitfajera), u operaciji izviđanja i bombardovanja komunikacija u Sjevernoj Dalmaciji. Oboren od strane protivavionske artiljerije pri napadu na neprijateljski voz, koji je stajao na stanici Suhi Dolac kod Drniša. Tito se direktno raspitivao za Acinu pogibiju i, po njegovom prijedlogu, AVNOJ je Acu odlikovao 1945. godine ordenom partizanske zvijezde drugog reda. Aca je ostao upamćen kao pilot koji je jedva čekao da se vrati na front i uključi u borbu:

“lako je obuka izvođena vrlo intenzivno i sa očiglednim uspehom, mnogi naši piloti nisu bili zadovoljni. Hteli su što pre na front. Evo jednog razgovora koji bar donekle ilustruje to raspoloženje. Potporučnik Vuković obraća se našem instruktoru potpukovniku Proktoru:

– Ser, ipak se sporo odvija ova naša obuka. Čini mi se da će se rat završiti a mi nećemo stići na front (bilo je to u jeku savezničkog iskrcavanja u Normandiji)

– Zašto vas to brine, odgovorio mu je Proktor, glavno je da dobijate solidnu obuku.

– Da, to je Vaše mišljenje. Ja se ne bih složio sa tim. Za mene i moje drugove glavno je da stignemo što pre na front, da se već jednom uključimo u borbu.”

Supruga Olga Vuković, koja nikad nije zaboravila “svoga Acu”, opisala je njegov život u jednoj dirljivoj izjavi 1970. godine. Aci je podignuto spomen-obilježje u vidu stilizovane elise na betonskom postolju na mjestu pogibije 1970. godine, a 1990. je bio napravljen nacrt za novi spomenik. 

Izvor: fotografije iz Vazduhoplovnog muzeja u Beogradu.

Mostarac Borivoje Vulić bio je pilot 66. vazduhoplovne grupe 7. vazduhoplovnog puka Kraljevine Jugoslavije i borio se u Aprilskom ratu, da bi nedugo zatim prešao na Bliski Istok, vjerovatno u isto vrijeme kad i Franjo Intihar. Stupio u britansku avijaciju RAF-a. Krajem 1943. godine bio je upućen u Kanadu radi preobuke na teškim bombarderima. Po povratku uključen je u sastav 15. američke vazdušne armije u Sredozemlju. Kao drugi pilot na bombarderu kapetana Blagoja Radosavljevića, letio je u velikoj bombarderskoj formaciji radi bombardovanja njemačke vazduhoplovne industrije. Poginuo je po povratku sa uspješno izvršenog zadatka kao pilot u oborenom avionu B-24 iznad Knina-Drniša 24. avgusta 1944. Tom prilikom je čitava posada poginula.

Izvor: fotografije iz Vazduhoplovnog muzeja u Beogradu.

gore: Spomen-ploče palih vazduhoplovaca sa Partizanskog spomen-groblja u Mostaru, uslikane prilikom velike obnove spomenika 2018. godine (izvor: S. Demirović). Borivoje Vulić je zabilježen u “Spomenici Mostara 1941-1945.” kao borac, međutim nije izvjesno da li je njegova spomen-ploča, što je slučaj za još 64 pala borca navedena u ovoj knjizi, ikad bila napravljena.

Izvori: profili mostarskih vazduhoplovaca. Kolekcije fotografija i dokumenata o mostarskim pilotima su među najkompletnijim na partizansko.info. Zahvaljujemo porodici Intihar i Vazduhoplovnom muzeju u Beogradu na ustupljenom materijalu.