Bogdanov krasopis i klesopis
O dva stila pisanja Bogdana Bogdanovića i šta je akademik dr Asim Peco rekao na sve to daleke 1966. godine.
Bogdan Bogdanović, tvorac Partizanskog spomen-groblja u Mostaru, profesor, arhitekta, skulptor, urbanista, pisac, filozof i mislilac, razvio je vrlo specifičan i prepoznatljiv krasopis. Način pisanja koji bi se mogao opisati kao elegantan i – ekstravagantan, a u prvom redu unikatan. Plemenit, vizuelno domira, pomalo je i svijet i umjetnost za sebe.
Taj je rukopis, kao i autorova kamena umjetnost, neobična kombinacija prekršenih pravila. Vokali, posebno slovo O ili I, uvijek se čine sitni i sa strane, kao da vrše neku pomoćnu ulogu, dok su velika slova prenaglašena. Slova S, G i f su vitka, tanka i izdužena, uvijena poput stabljike. U sred riječi, među malim slovima, stoje veliko R, L ili N. Bez obzira na sve, rezultat su riječi napisane lijepo i skladno.
Bogdan Bogdanović je dugo godina želio da njegova urna bude na ulazu u Partizansko spomen-groblje u Mostaru. Umjesto toga, nalazi se je na Jevrejskom groblju u Beogradu. Nakon smrti arhitekte, njegovim „krasopisom“ bio je ispisan natpis na mjestu urne, a nakon smrti supruge Ksenije ploča je okrenuta i napravljen je natpis koji sadrži oba imena, ali ovaj put nije korišten Bogdanov stil pisanja.
Posveta Bogdana Bogdanovića Seleni Seferović, kćerki borca i autora Mensura Seferovića iz Mostara. Selena je intervjuisala Bogdana čak tri puta, i njene razgovore će prenijeti i partizansko.info. Fotografija: arhiv porodice Seferović.
Bogdanov potpis ćirilcom prati slična “pravila”.
S druge strane, Bogdanov klesopis je „umjereniji“, mada takođe jedinstven i prepoznatljiv. Posjetiocima koji su imali priliku da vide natpise na kamenim pločama, odmah bi upao u oči poseban način pisanja slova i brojki. Slova su obla, elegantno uvijena, i često je kružić odvojen od ostalih dijelova („stabljike“). Podsjećaju na rukom pisana slova, ali ne sasvim. Slovo V je snažno i visoko, poput uzdignutih ruka. Klesala su se isključivo mala latinična slova, i kako smo saznali od jednog od klesara u nedavnom intervjuu, Ante Mušića Tucija, tom prilikom su se koristili šabloni, da bi sva slova izgledala podjednako.
Sakupili smo primjere klesopisa sa raznih fotografija spomen-ploča:
Na partizansko.info sakupljene su fotografije oko 630 spomen-ploča postavljenih 2018. godine prilikom velike restauracije. Ljeta 2022. godine gotovo sve su razbijene u još jednom napadu.
I jedna zanimljiva istorijska crtica – kad je izgrađen spomenički kompleks u Mostaru, nisu svi bili oduševljeni “klesopisom”. Poznati lingvista dr Asim Peco napisao je kritički osvrt na Bogdanov modernizam:
“Nedavno je u Mostaru otvoreno Partizansko groblje, jedan prekrasni spomenik kojim ovaj naš grad iskazuje neizmernu zahvalnost svojoj deci – svojim sinovima i kćerima koji su pali u borbi za njegovu i našu slobodu. Ali pored te lepote i arhitektonskog sklada koje ovaj spomenik pruža posetiocima ima tu i poneka jezička sitnica koja pomalo remeti tu skladnost i lepotu. Rekosmo, to su jezičke sitnice za čije otklanjanje nisu bile potrebne nikakve dopunske investicije, a da njih tamo nije, one kamene ploče bi bile još lepši spomenik onima čija imena nose. Ne treba zaboraviti da među onim brojnim herojima ima i profesora jezika, dakle, onih koji su bili izabrali za životni put upravo jezičke nauke i koji su želeli da ljubav prema toj naučnoj oblasti prenesu i na svoje učenike.
Mi ćemo ovde ukazati samo na neke od jezičkih propusta koji se lako mogu uočiti.
1. Sve vlastite imenice, ili bezmalo sve, tu su napisane malim početnim slovima. Poznato nam je da ima i čitavih knjiga koje ne znaju za velika slova, ali se pitamo da li takav način pisanja vlastitih imena više koristi ili šteti. Da li spomenici ove vrste, koji su u isto vreme i škola mlađim generacijama, treba da te generacije uče pismenosti ili nepismenosti, da li naši đaci tu treba da nađu potvrdu i primenu onoga što uče u školi ili ne? Može se desiti da neki đak u svom pismenom sastavu o poseti tom spomeniku takođe napiše imena tih mostarskih heroja malim slovima. Ako takav zadatak nastavnik oceni negativnom ocenom, učenik će se i sa pravom, pitati: a zašto je dozvoljeno onim „čikama“ da oni pišu sva imena i prezimena upravo malim početnim slovima.
2. Na jednoj spomeni ploči čitamo da je mesto pogibije jednog borca „Podvelež“. Bez sumnje, tu je reč o onoj visoravni koja se prostire ispod planine Veleži, ali to nije Podvelež, to je Podveležje.“
Izvor: list “Borba“, 10.8.1966. godine.
Danas je taj način pisanja ušao u istoriju umjetnosti, te je zaista od velike važnosti da i budući klesari zadrže Bogdanov stil, kad god i koliko god puta se pravile nove spomen-ploče. Toga se pridržavala i ekipa zadužena za renoviranje 2018. godine. Jer, čini se da je u pojedinim periodima dolazilo do odstupanja. Na starim fotografijama smo naišli na jedan zanimljiv primjer nešto drugačijeg “klesopisa”, sa veoma očitim razlikama (spomen-ploča palog borca Bajrović Angijata):
