O vrsti kamena od kojeg su napravljene spomen-ploče
Spomen-ploče palim borcima su prilikom posljeratnih renovacija pravljene od hercegovačkog kamena “tenelije”. O svojstvima ovog kamena od kojeg je napravljen i Stari most i brojni drugi mostarski objekti saznajemo iz teksta objavljenog u časopisu “Most” 2000. godine.
Pet kilometara južno od Mostara na lokalitetu Ortiješ – Mukoša nalazi se jedan kamenolom koji za historiju graditeljskog nasljeđa grada ima veliku važnost. Iz njega se već vijekovima vadi lijepi krečnjak kamen poznat u narodu pod imenom ”tenelija”.
Ovaj kamen je toliko često i vijekovima upotrebljavan u građevinarstu grada, da je prosto postao pravi njegov simbol. A toliko je malo pisano o ovom kamenu. Ono što je hreša za Sarajevo to je tenelija za Mostar. Mada ovaj grad posjeduje i druge vrste kamena te o svakom bi se mogla napisati po jedna obimnija studija, ipak tenelija je najinteresantnija. Tu su još neretvanjski avlijski oblutak, tvrdi pećinasti konglomerat, bijeli krečnjak veleštak, …, te svaki od ovih vrsta kamena ima u historiji Mostara upotrebnu, estetsku vrijednost kao i karakteristike.
Kao meki i laki krečni kamen, tenelija ima i svoje srodnike u Bosni i Hercegovini, a to su bosanska moščanica ili bihaćki krečnjak – bihacit. Ali tenelija je od svojih srodnika poznatija i kvalitetnija.
Gdje se sve nalazi i zašto se koristi ili se koristila tenelija, predstavlja jedan širok spektar.
Od tenelije je sagrađen u najvećem procentu Stari Most mimara Hajrudina, Karađoz-begova i Koski Mehmed pašina džamija, kao i sve ostale džamije, sve munare u gradu, dijelovi orijentalne stambene arhitekture, bašluci sa epigrafikom, tarisi-natpisi na džamijama, veliki broj oblika kamenih ukrasa, okvira i lukova, podnih ploča, stepenika i stepeništa, dekorativnih ukrasa – alema na džamijama i džamijskog mobilijara, mihraba, mimbera i ćursa. Tu su i ostali objekti orijentalne arhitekture, česme, turbeta, … Također i krstovi od starog pravoslavnog groblja su pravljeni od tenelije.
Ovaj kamen je obilno koristila osmanlijska država, a poslije i Austrougarska monarhija. Danas, rekonstrukcija srušenog Mostara je nezamisliva bez tenelije koju možemo vidjeti u gradu kako je obrađuju kamenoresci i cirkulari. ”Zema”, zgrada Suda u Cernici, Djevojačka škola, Pavarotti centar i Simfonijski orkestar, Muzička škola, nekadašaja franjevačka štamparija, Hotel Neretva i još mnogo objekata iz Monarhije u svojim zidovima i ukrasnim profilacijama sadrži teneliju ili njenu blažu varijantu iz istog kamenoloma poznatu kao ”miljevina”.
Osobine tenelije su slijedeće: Lako se reže i obrađuje, brzo prima vlagu a teško je odstranjuje, osjetljiva je na vatru a boja joj varira od bjeličaste, sivkaste pa do žućkaste, zavisno od starosti, vlažnosti ili kad je tek izvađena iz kamenoloma. Tenelija se upotrebljava u raznim oblicima, u kvaderima nekoliko tona teškim (svod Starog mosta), u manjim kockama i ugaonicima za zidanje zidova, u podnim pločama nekoliko centimetara debelim (hajati kuća, podovi džamija, …), u lomljenim komadima kao ispuna zidova, u raznolikim oblicima bašluka, isturenih profilacija austrijskih zdanja, … Tenelija je laka za klesanje pa se u nju vrlo lako može uklesati bilo koji motiv vidljiv i dan danas na starim zdanjima grada.
Kamen Mostara u kamenitoj Hercegovini, tenelija je stari stanovnik šeher grada koji vijekovima bjelasa sa južnim suncem i svakom biljkom Mediterana, uvijek drugujući sa ljudskim okom svakog estete.
Izvor: Zlatko Zvonić, “Tenelija-kamen Mostara”, časopis “Most”, broj 130 (41 – nova serija), septembar/rujan 2000.
Prema Odluci Komisije o očuvanju nacionalnih spomenika o proglašenju Partizanskog spomenika nacionalnim dobrom BiH iz 2006. godine, objavljenoj u “Službenom glasniku BiH”, broj 90/06, “na spomen groblju postavljeno je 630 nadgrobnih spomenika koje su 2004. godine, uz suglasnost autora, zamijenjene novim od kamena «tenelije», istog oblika i natpisa.”
Pročitaj više: istraživanje studenata Mostara na temu tenelije.