Iz stare štampe: Pjesma Alekse Šantića i Partizansko spomen-groblje u Mostaru
Jaram, snaga, mučenički put i grobovi – kako je esejista i književni kritičar iz Mostara Rade Prelević našao tajnu vezu između poznate pjesme Alekse Šantića i Partizanskog spomen-groblja.
“PESMA I ARHITEKTURA
O jednoj Šantićevoj pesmi i Bogdanovićevom Partizanskom groblju u Mostaru
Među mnogobrojnim pesmama Alekse Šantića snagom i celovitošću ističe se pesma “Mi znamo sudbu”. Šantić je retko uspevao da se oslobodi konkretnih životnih datosti i da, govoreći o običnim, svakodnevnim životnim zbivanjima, izrekne opštu misao o sudbini stvari i bića u svetu. Taj nedostatak, često istican, dovodio je do toga da se u određenim vremenima o Šantiću govorilo i mislilo kao o sporednom i prevaziđenom pesniku. Međutim, u jednom delu svog pesništva, koji je, istina, kvantitativno manji, oni je pokušavao i uspevao da izrekne opštu misao o čoveku i njegovoj bitnosti. Među takve pesme spada i ova.
Šantićeva pesma je, nema sumnje, misaono i duhovno jezgro na kome počiva velelepno Partizansko groblje Bogdana Bogdanovića u Mostaru. Ta pesma i to groblje povezani su tako da jedno drugo dopunjuju i objašnjavaju. Ne znam da li je Bogdanović imao na umu ovu pesmu kada su mu se u svesti ocrtavali obrisi ovog zdanja, ali je sigurno da se ona svojim osnovnim elementima uklapa u vizelni i misaoni prostor njegovog dela. Pesma, kao što je poznato, glasi:
Mi znamo sudbu i sve što nas čeka,
no strah nam neće zalediti grudi!
Volovi jaram trpe, a ne ljudi,
Bog je slobodu dao za čovjeka.
Snaga je naša planinska rijeka,
nju neće nigda ustaviti niko!
Narod je ovi umirati sviko,
u svojoj smrti da nađe lijeka.
Mi put svoj znamo, put bogočovjeka,
i silni, kao planinska rijeka,
svi ćemo poći preko oštra kama!
Sve tako dalje, tamo do Golgote,
i kad nam muške uzmete živote,
grobovi naši boriće se s vama!*
Osnovni pojam na kome počiva misaono biće Šantićeve pesme jeste ljudska snaga, koju on poredi sa snagom planinske reke, da bi pokazao njenu veličinu i neobuzdanost, kao i moć koja savlađuje sve prepreke. Čovek se, po Šantiću, očovečuje onda kada ne trpi stege (jaram) i kada se pokazuje spreman da i u ropskom vremenu i po jednom pogubnom putu ostvaruje ono što mu je zarad svoje konačne ljudskosti neophodno, a to je sloboda. Čovek je, dakle, samo onda čovek ako je slobodan ili, tačnije, samo je onda čovek ako se upusti u borbu za njeno ostvarenje. Sloboda vredi samo onda kada čovek svoj život stavlja kocku za nju. Ostvarenje čovekove ljudskosti kod Šantića se manifestuje preko četiri elementa. To su: j a r a m, koji simbolizuje ropstvo, kao polazna pozicija, s n a g a, koja u latentnom stanju postoji kod takvog čoveka, m u č e n i č k i p u t, preko kojeg se ta snaga dokazuje i potvrđuje, i g r o b o v i, kao krajnje ishodište u tom čovekovom potvrđivanju vlastite ljudskosti. To je, po Šantiću, jedini pravi i pravedni ljudski put, jedini put kojim se postaje čovek. Tu veru u pravednost takvog ljudskog puta Šantić je u finalnom delu pesme doveo do apsurda stihom “Grobovi naši boriće se s vama”. Taj tako neobičan stih, koji ima njegoševsku snagu, potpunije otkriva pravu pesnikovu misao. Govori taj stih o ljudskom opredeljenju za slobodu u svom totalitetu, pa, dalje, o nemogućnosti ljudskog uništenja na tom svetom putu, pa zatim, o grobovima koji su tu kao opomena i primer onima koji dolaze, a tom opomenom i primerom mrtvi se kroz druge, žive, i dalje bore. Tu se grob kao ljudska konačnost mora shvatiti i kao početak ljudske besmrtnosti; naravno u kontekstu tog i takvog opredeljenja.
Sva ova četiri elementa (jaram, voda, put i grobovi), koji kao simboli određuju misaoni krug Šantićeve pesme, nalaze se u osnovi graditeljske zamisli Bogdanovićevog Partizanskog groblja. Kao kod Šantića, i kod Boganovića voda simbolizuje snagu koja održava život i koja ga goni napred. Iznenada, u miru grobova, ona se iz rustične fontane javlja kao da se rađa iz same smrti i teče između grobova da bi, kao kraške vode ovog podneblja, iznenadno nestala. Negde u tajnoj, kamenoj nutrini zemlje ona kao da prikuplja snagu, da bi se posle izvesnog vremena opet javila, bujnija i veća u trenutku svog uskrsnuća. Prostor kroz koji se u ovom uskrsnuću razliva ima oblik pehara. Taj oblik u koji je zatvorena voda asocira na zatvorenu punoću, koja neodoljivo želi da se izlije uspoljašnost, dakle asocira na unutrašnju snagu koja teži slobodi. Voda svojim talasanjem preko ovalnih, kamenih greda podseća na žubor i valovitost planinske reke, a samim tim i na njenu snagu koja ruši sve perpreke ispred sebe. I ta snaga se zaista razlila i razbila okove i jaram, koji su sputavali čoveka.
Na ulazu u Groblje nalazi se razbijeni jaram. Njegov smisao i poruku otkrivamo tek kada odgozgo posmatramo i pratimo kompoziciju groblja. Njegovim razbijanjem otvorio se put prema slobodi, prema miru i spokojstvu novog sveta. Prilaz Groblju je u stilu mirnog i spokojnog rokoko vrta, ispod kojeg teče i čuje se žubor podzemnih voda, koje su garancija i čuvari mira ovog novootkrivenog svega. Čitav taj mirni i strogi svet predvorja u svom spokojstvu i čistoti stoji u kontrastu sa tako naglašavanom patetikom ljudske smrti i patnjom utisnutom u kamene zidine Groblja, kroz koje prema grobovima vijuga put, koji podseća na mučenički put do Golgote. Taj put se svojom strminom i težinom približava smislu Šantićevog stiha “Mi put svoj znamo, put bogočovjeka”. Šantić i Bogdanović religiozne simbole uzimaju u jednom drukčijem, punijem, ljudskijem, smislu. I put i Golgotu oni su uzeli kao simbole patnje i stradanja. Na Golgoti, na strašnom razbojištu, u pustinji smrti, oni su videli kako se zameće klica novog života, ne onog hrišćanskog “drugog života”, nego jednog drukčijeg ljudskog sveta. U tom smislu i Bogdanovićevi grobovi pri vrhu brega deluju kao ljudska golgota na kojoj se smrt pretvara u život.
Svojom zamisli ni Šantić u pesmi ni Bogdanović u svom delu nisu želeli da ostvare harmoniju, nego da harmoniju rasklope i u tom rasklapanju da pokažu put do nje kao dijalektiku i smisao ljudskog opredeljenja. Čini se da su se i jedan i drugi približili simetriji, o kojoj je Laza Kostić govorio u delu “Osnovno načelo”. Voda koja simbolizuje snagu i razbijeni jaram kao materijalni dokaz i posledica te snage, s jedne strane, i mučenički put i grobovi, s druge strane, sukobljavaju se kao dve i dve linije, koje idu prema jednoj tački, tako da sve čine simetriju. Život i smrt, te dve krajnosti, sudarile su se u toj tački i sudar je blesnuo vatrom jednog novog života.”
Autor teksta: Rade Prelević, 1972.
ČLANAK:
Izvor: Književne novine, serija Arhitektura i urbanizam (III), 16.3.1972.
O AUTORU:
“Profesor Rade Prelević (1937-1993.) intelektualac je visokog nivoa. Iza sebe je ostavio veliku zadužbinu od materijala kojem ni vrijeme ne može izbrisati blistavi trag – posebno je to postigao na polju afirmacije i krieranja kulturnih sadržaja. Diplomirao je Jugoslovensku književnost i folozofiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Pred poslijednji rat odbranio je doktorsku disretaciju.
Angažovan je na kulturnom životu Mostara kao vrstan kritičar, esejista i književnik. Radove je objavljivao u nekoliko časopisa. Osnivač je izdavačke kuće Nimbus sa dva realizovana projekta. Bavio se skulpturom, što znači da je njegovo polje zanimanja bilo veoma disperzivno, a to je karakteristika intelektualaca. Ime ostaje zabilježeno u analima Prve mostarske komune, gdje je bio član redakcije i urednik. Volio je biti u društvu mostarskih likovnih umjetnika. Priredio je samostalnu izložbu skulptura u Pozorišnoj kafani. Kao veoma omiljena ličnost stekao je brojne prijatelje. Imao je originalnu amajliju Alekse Šantića, koja je pjesnika čuvala od uroka. Autor ovog teksta je imao priliku da je vidi i na svu sreću je nacrtao avers i revers, tako da je ostala sačuvana na papiru. U sredini se nalazila ugravirana Davidova zvijezda, zejednički simbol za sve monoteističke vjere.” Izvor: Zlatko Serdarević/facebook 20200917.
Izvor za biografiju Rade Prelevića: Zlatko Serdarević/facebook 20200917. Preuzeto sa https://memorylimit.blogger.ba/2020/09/18/u-sjecanju-profesor-rade-prelevic/
* posljednje dvije strofe nalazile su se i na spomen-ploči u Staroj gimnaziji u Mostaru koja je nestala prvih dana posljednjeg rata. Na spomen-ploči su bila zabilježena imena gotovo sedamdeset profesora i đaka ove škole koji su pali u borbi za slobodu. Mnogi od njih imaju spomen ploču na Partizanskom spomen-groblju.
Povezani članci: