From the old press
Nusret Seferović, feljton: Partizanski Mostar 1.dio
U julu 1941. pokušavao je Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu sa mesnom partijskom organizacijom u Mostaru da na teren istočne Hercegovine uputi iz grada veću grupu naoružanih komunista koji bi radili na organizovanju, odnosno na razvijanju ustanka. Između 15. i 20. avgusta uspelo je jednoj grupi od 28 komunista, kojom je rukovodio Savo Medan da iziđe iz grada i da stigne do određenog mesta. Odred1 je krenuo posle 9 sati uveče iz mahale Bjelušine, naoružan sa 16 pušaka, po 150 metaka na svaku pušku. Svaki borac je imao revolver i najmanje po dve „kragujevke“. U odredu su bili sledeći drugovi: Karlo Batko, radnik, Danilo Milićević, srednjoškolac, dva brata Vujovića — Slavko i Sveto, intelektualci, Boro Zurovac, Boro Radan, Ranko Mihić, srednjoškolac, tri brata Avdalovića — Boro, Ljubo i Momčilo, intelektualci, Luka Knežić, radnik, Andrija Staić, vazduhoplovni oficir bivše jugoslovenske vojske, Živko Vuković, srednjoškolac, Boro Balać, radnik, Salko Pezo, srednjoškolac, Pero Lažetić, radnik, Hasan Bubić, radnik. Neđo Bitanga, radnik, Života Neimarović, radnik, Aziz Koluder, radnik, Rade Salatić, radnik, Petar Krajina, radnik, Remzija Duranović, radnik, Nenad Vasić, student, Obrad Slijepčević i Vasko Gnjatić, radnici. Sa odredom su se, prilikom njegovog polaska iz grada, pozdravili Avdo Humo i Muhamed Grebo.
U toku noći odred je oprezno prošao pored podveleških sela i sutradan predanio pod najvišim vrhom Veleža. Sledeće noći, bez vodiča, uz pomoć sekcije i busole, uputio se kroz vrleti planine. Spustio se iznad muslimanskog sela Sopilja, ustaškog uporišta u Nevesinjskom Polju, prošao između ustaških straža kroz polje pod zaštitom noći i u samu zoru izbio na cestu Mostar — Nevesinje, kod crkve u Kifinom Selu. Odatle je prešao u selo Bratač. Tu su ih seljaci lepo primili, nahranili i smestili da se odmore, a zatim je odred krenuo dalje preko sela, Donji Drežanj (tu je našao Obrena Ivkovića i Branu Kovačevića) i stigao u Gornji Lukavac. Tu se zadržao 2—38 dana, dok su Savo Medan i Nenad Vasić produžili da bi se našli sa Mirom Poparom. Kad je ta veza uspostavljena, odred je krenuo u Fatnicu. Tu su već bile otpočele borbe. Ustanici su bili 27. avgusta likvidirali neprijateljsku posadu na Divinu i borba se prenosila na Planu. Odred se odmah uključio u te borbe. Sa ostalim komunistima i simpatizerima ova grupa se borila tom prilikom i protiv ustaša i protiv pljačkaških i pogromaških grupa koje su takođe učestvovale u opsedanju Plane. Tog dana Plana je osvojena i borbe su se prenele na Bileću. „Čete koje su bile pod našim uticajem, odnosno naši drugovi u tim četama“, saopštava Uglješa Danilović u svome izveštaju od 17. septembra Svetozaru Vukmanoviću-Tempu o toj situaciji u okviru izlaganja vojno-političke situacije u istočnoj Hercegovini, „trudili su se da borbi daju drugi pravac. Zahvaljujući tome u Bileći nije izvršen pokolj muslimanskog življa. Naše su čete čuvale muslimanske mahale, ali nisu mogle sprečiti pljačku dućana (i mnoge srpske radnje su opljačkane) od strane pljačkaških bandi…“
U razne krajeve Hercegovine
Posle tih borbi drugovi iz odreda, po već ranije utvrđenom planu prilikom polaska iz Mostara samo sa nekim manjim ličnim izmenama, podelili su se na manje grupe i bili upućeni u razne krajeve Hercegovine. Tako je „na primer, Ranko Mihić sa braćom Avdalović upućen u gatački kraj, Karlo Batko i Danilo Milićević u stolački, Rade Salatić u trebinjski i Savo Medan i Života Neimarović) u nevesinjski kraj. (Oni su, uz pomoć drugova koje su tamo našli, formirali u Lukavcu jedan od prvih partizanskih bataljona u Hercegovini, „Nevesinjska puška“. Komandant bataljona bio je Dukica Grahovac, seljak iz tog kraja, zamenik Obren Ivković, politički komesar, Savo Medan, a zamenik Života Neimarović). Kasnije „na sever3 je otišlo 13 ljudi za koje takođe nemamo izveštaja“, saopštavali su Oblasni štab za Hercegovinu i Lepa Perović u svome izveštaju od 8. septembra Štabu NOP od reda za BiH, „ali se nadamo da ćemo ga uskoro dobiti“. Na osnovu izveštaja koje je primio sa terena i pričanja drugova koji su se vratili u grad, Avdo Humo, izlažući vojnopolitičku situaciju u istočnoj Hercegovini, između ostalog, javlja Svetozaru Vukmanoviću Tempu „da su organizovane čete po selima u sledećim srezovima: Trebinjskom, Bilećkom, Nevesinjskom, Gatačkom i Stolačkom i da su izabrani sreski štabovi…“
U severnoj Hercegovini
Obilazeći Hercegovinu, Uglješa Danilović zadržao se u severnoj Hercegovini kod Konjica 3—4 dana. „Dva dana posle mene“, pisao je on već u pomenutom izveštaju Svetozaru Vukmanoviću, stigao je tamo onaj odred od 9 ljudi i pre mene stigla su trojica drugova“. Ti drugovi su iz Mostara poslati u Konjički srez da pripreme dolazak novih drugova i da u tom kraju organizuju ustanak. „Odmah posle dolaska odreda“, kaže se dalje u izveštaju, „sazvali smo jedan opšti skup na kome je bilo 30—40 ljudi. Ja sam, kaže Uglješa Danilović, izložio cilj našeg dolaska, položaj i borbe u drugim krajevima. Svi prisutni su bili za akciju, samo oprema je vrlo mala. Ali sa onim što ima mogućno je otpočeti akciju. Kao prvi zadatak postavili smo čišćenje toga terena od neprijatelja koji se tu sastoji od nekoliko postaja. Prema podacima koje smo imali, te se akcije mogu izvesti sa malo žrtava. Istovremeno s tim pristupilo se razoružanju neprijateljskih raspoloženot stanovništva. Odnosi između muslimanskog i srpskog življa u tim krajevima mnogo su bolji nego u ostalim delovima Hercegovine. Ljudi i sami uviđaju neophodnost saradnje, jer samo u tom slučaju možemo računati na potpun uspeh akcije“. Odmah na opštem skupu izvršena je raspodela odreda i pripremljeno je formiranje triju četa. Odlazeći, drugovima je „naglasio potrebu brzine akcije“.
Kako i kuda su odredi izlazili iz grada
Koliko je odreda izišlo iz Mostara u toku četiri godine narodnooslobodilačke borbe neće biti lako utvrditi, jer to niko nije sistematski zapisivao. Ali zna se da za sve to vreme skoro nije bilo meseca da ne iziđe poneki odred, a nije bila retkost da u izvesnim periodima iziđe odred svakog drugog ili trećeg dana. Odrede su iz grada izvodili kuriri ili dva tri druga koji su već bili u partizanskim jedinicama, a dobro su poznavali puteve.
Među njima najviše su odreda izveli iz grada: Vasilije Maslo-Vaso, Alija Kreso, Šerif Bubić, Vojo Ivanišević, Meho Trbonja, Petar Krajina, Hidajet Šarić, Pavle Neimarović, zatim Enes Orman, Mustafa Alikalfić – Brko, Huso Vuk, Safet Dizdar, Tofik Demirović i dr.
Odredi su obično polazili iz mahala: sa Carine, Mazoljica, iz Brankovca, Bjelušina, sa Luke i iz Donje Mahale. Do sredine 1942. godine, dok se iz Hercegovine nisu povukle partizanske jedinice, iz Mostara su odredi išli delimično u južnu, a pretežno u severnu Hercegovinu, gde je na Borcima, na terenu od Mostara do Konjica, formiran partizanski bataljon poznat i pod imenom Mostarski.
1) Grupe ljudi koje su izlazile na oslobođenu teritoriju u naše vojne jedinice, bez obzira na broj ljudi u njima, nazivane su u Mostaru odredima. Ljudi su se obično ilegalno iskupljali na 2—3 mesta u gradu, pošto im je prethodno od strane organizacije rečeno gde i kada, pa su odatle izlazili i izvan grada se formirali kao odred. Najčešće su se okupljali u kućama; Živote Neimarovića2, Laza Radišića, Anice Milić, Milice Samardžić, Elezovića, Patka, Avde Arapa, Vaska Gnjatića, Osmana Šantića. Mehe Zalihića, Fikreta Vile, Ahmeta Jehovića, Avde Pavlovića, Memnune Hadžiosmanović, Imšira Gigića, Deronje, u pravoslavnom groblju, u napuštenoj kući Miće Bejata, u kući Alikalfića u Brankovcu, u napuštenoj kući u Ševinom vinogradu itd.
2) Radnik. Član KPJ od 1940. Četnici ga uhvatili u vreme povlačenja naših snaga iz Hercegovine i nredali Talijanima. Streljan u leto 1942. godine.
3) Odnosi se na konjički kraj. Početkom septembra je iz Mostara izišao odred koji je otišao u tom pravcu, a u odredu su bili: Nijaz Šarić, Osman Grebo-Osa, Šaćir Palata, Hasan Bubić, Memal Dragnić, Aziz Koluder. Iz Konjica su se toj grupi pridružili: Nono Belša i Muhamed Pirkić. Nekoliko dana ranije (5. septembra) izišli su Salko Fejić, Alija Delić i još jedan drug čije ime do sada nisam utvrdio.
(nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 2.dio
Odredi su obično izlazili između brda Stoca i Velikog Kuka ili između Stoca i Pudara, prolazeći vrlo oprezno pored neprijateljskih straža. Zla tim su nastavljali put između sela Dobrča i Pošipovaca na Maslopolje, preko Brasine na Prišeku. Odatle se put nastavljao ili preko Mlinića — kad nije bilo četnika — ili preko Pločnja, na Klanac i Prijevorac, pa preko Zijemaljskog Polja na Zeravac, a otuda preko Golog Brda na selo Kušiće. Tu su odredi svraćali u kuću Marka Kurteša i Danila Gatala. Poslije kraćeg odmora put se nastavljao preko “Crne šume, pored sela Česima ispod Rat-Kamena, na Čemerno, a sa Čemerna na Planicu i niz Okuke na Glavatičevsku župu i dalje na Boračko Jezero gdje se nalazio štab bataljona.
Jedno vrijeme, do sredine 1942. godine, dok su u istočnoj Hercegovini postojali jaki naši partizanski odredi i oslobođena teritorija, išlo se i kraćim putem, od Zijemalja preko Hanskog Polja, Bahtijeviće, preko Lipeta i Kule na Boračko Jezero.
Iako je bio primijećen, odred je, prolazeći prvi put kroz taj feraj. nepoznat, brdovit, vrletan, sa uspjehom stigao do naših jedinica. U prijavi oružničke postaje Sjenčine od 27 jula 1942, Kotarskoj oblasti u Mostaru kaže se da je: »26. VII 1942. prijavio ovoj postaji Rajić Karlo, starješina sela Gornje prežnice , da se je prebacila jedna grupa od 20 odmetnika od Mostara, koja se kreće u pravcu Duvna. Ova grupa odmetnika dobro je naoružana sa puškama, strojnicama i bombama. Odmetnici su se zadržali na 26. u planini čvrsnici na zvanom mjestu »Težovnica« do samoga mraka.« Zapovjednik postaje, narednik Blažević, kaže da »nije preduzeo nikakvih mjera, pošto na postaji imade samo 10 oružnika, a postaja također mora, da se svake noći osigura sa raspoloženom snagom oružja«. U rano proljeće 1943. godine u Hrasnu, između Stoca i Ljubinja, formiran je partizanski odred. Grad je bio blokiran, a put do Hrasna vrlo dugačak i pun prepreka. Pa ipak su pronađena dva puta: jedan je vodio iz Bjelušina ili Luke na Svinjarinu, Banjdol, Kružalj. Kokorinu, na Prijeki Gro, između Žulja i Okolišta, iznad Vranjevića na Hodovo, pa između Kozice i Trijebnja na Lokve, Prenj, preko Bregave na Hairliće i Hrasno; drugi put je vodio iz Donje Mahale, željezničkom prugom, pa između Čekrka, gdje se nalazio talijanski bunker, i Huma prevojem na cestu Mostar — Jasenica. pored aerodroma ka Neretvi. Tu se pravio kratak odmor u napuštenoj kući Mujića i sačekivali se ostali, jer se do tog mjesta moglo prebacivati samo u manjim grupama. Odatle su odredi išli desnom obalom Neretve prema Baćevićima, gdje su stizali pred zoru. Tu, kod kuće Dragutina Škore, odred bi predanio. Pored straže iz samog odreda obezbjeđenje su organizovati i seljaci. Sljedeće noći odred se prebacivao lađicama preko Neretve. Na drugoj strani je organizovao prihvatanje Žarko Šupljeglav. Potom ;u odredi nastavljali preko Hodbine, Rotimi je, između Stanojeviča i Trijebnja na Lokve, zatim kod Aladinića preko ceste Mostar — Stolac na Prenj, pa preko Bregave na Hairliće i Hrasno. Na Rotimlji ie ‘dred obično sačekivao jedan od članova Sreskog komiteta Partije za Stolački srez. Svi odredi koji su u tom periodu otišli u tom pravcu nisu uspjeli da stignu na cilj. Jedan je bio razbijen sredinom aprila 1943, prije nego što je stigao do Hodbine. Dobar broj drugova pohvatali su Talijani i četnici. (Da im ne bi pao u ruke, Neđo Bitanga, koji se ranije sa terena vratio u grad pa sad ponovo krenuo, bacio je pod sebe bombu i poginuo.) Drugi jedan odred koji tek što je izišao na teren i pošao u susret Desetoj hercegovačkoj brigadi, koja je iz sjeverne Hercegovine krenula prema Hrasnu, bio je napadnut i razbijen. 0 tome je u neprijateljskim dokumentima zabilježena tragedija te brojne grupe mladih komunista. Zapovjednik oružničke postaje u Blagaju, narednik Mujo Džonko, izvijestio je 5 jula 1943 Veliku župu Hum u Mostaru:
»Dne 4 srpnja 1943, oko 2 sata poslije pola noći iz Mostara ! je stiglo] u Blagoj oko 200 Njemačkih vojnika trupe SS sa 3 častnika koji su zatražili oružnike ove postaje da im pokažu put odnosno da pođu sa njima kao putovođe do mjesta Kaluđer bunar i u pravcu Stjepan Krsta, oružnik Rašid Krupalija i pomoćni Mutilović Osman, upućeni su 1 kada su sa vojskom stigli oko 10 sati na mjesto Kaluđer bunar prema Stjepan Krstu, vojska je pošla naprijed i naišla na grupu partizana sa kojima je odmah stupila u borbu… Tom prilikom je poginulo 8 partizana, 3 ranjeno, a 23 zarobili. Od oružja zarobili su im 1 bacač mina, 1 tešku strojnicu i 39 pušaka«.
Pošto je jedna grupa uspjela da se povuče, »vojska je i dalje produžila u gonjenju partizana prema Dabrici«.
(nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 3.dio
Nemci su zarobljene odveli i docnije streljali na Mostarskom Blatu. Među streljanima bio je Mladen Balorda.
Ko je odlazio u odrede
Svi odredi nisu imali podjednak broj ljudi. Na-primjer odred od 5 oktobra 1941 imao je 28 ljudi, od 25 decembra — 27; odred od 21 marta 1942 — 23 čovjeka; od 15 oktobra 1943 — 40; od 10 novembra — 30 ljudi; odred od 14 januara 1944 — 54 čovjeka; a od 17 februara — 30 ljudi.
U partizanske odrede slati su u prvom redu aktivisti koje je tražila policija, a nisu bih neophodni za ilegalni rad u gradu. Isto tako rodoljubi koji su željeli da se s oružjem u ruci bore za slobodu naroda.
Gotovo redovno i gotovo svaki pojedinac, kad god je polazio iz grada u odred, bio je snabdjeven oružjem i municijom, sanitetskim i propagandnim materijalom. Odredi su redovno nosili oružje, municiju, lijekove, hirurške instrumente, literaturu i pisaći materijal (papir, olovke, mastila, pera, indigo, šapirografe, pisaće mašine) partizanskim jedinicama do kojih idu. Tako je, naprimjer, 17 oktobra 1941 odred od 19 ljudi nosio 40 pušaka, oko 6.000 metaka, preko 80 ručnih bombi. 30 kišnih vojnih kabanica. Odred od 21 marta 1942 nosio je, između ostalog, čitavu poljsku hiruršku bolnicu. Sav taj materijal prikuplja!’ su, kao što su i mobilizaciju vršili, partijske i skojevske organizacije* organicazije AFZ, narodnooslobodilački odbori, zatim odbori narodne pomoći, a sve to išlo je preko specijalnog tehničkog aparata koji je bio pod rukovodstvom Mjesnog komiteta Partije.
Iaiko su se organizovanje i odlazak ovih odreda čuvali u strogoj ‘nosti, neprijatelj je znao za njihovo postojanje, za tu živu i skoro vakodnevnu cirkulaciju između grada i oslobođene teritorije. Nastojao – da pohvata ljude ili da bar spriječi njihov odlazak iz grada. Tako ru martu 1942 ustaška policija saznala za odlazak jedne velike grupe ^ Luke. Uspjela je da zaplijeni sanitetski i drugi materijal koji je bic spremljen za odred, ah nikog od ljudi nije uhvatila. Uprkos alarma angažovanja ogromnog broja talijanskih vojnika i njihovih obezbjeđenja oko grada (stavljeni su bili u dejstvo i reflektori), svi ljudisu ipak izašli iz grada. Neprijatelj je organizovao zasjede u gradu, van njega i u okolini gdje je pretpostavljao da ovi odredi nailaze. Ali odredi su uvijek sa uspjehom ‘izbjegavah susrete sa neprijateljem prije nego bi izašli iz grada. Međutim, za to vrijeme kroz četiri godine ipak se dešavalo da je neprijatelju polazilo za rukom da zasjedu postavi na pravo mjesto. Ali su u tim situacijama, po pravilu, odredi ih pojedinci, ukoliko su izlazili sami, odgovarali vatrom.
Prvi oružani sukob s ustašama u gradu
Dogodilo se to oko podne 31. jula 1941. u Ulici donja mahala. Kamion ustaša koje je predvodio Mirko Buhač zaustavio se niže Lučkog mosta. Sa uperenim puškama ustaše su upale u dvorište kuće Vukovića.
Tog trenutka u kući su bili na sastanku komunisti: Slobodan Vuković, Ahmed Sefić, Mahmud Đikić, Mustafa Husković i Jusuf Čevro. Vidjevši prvi u dvorištu ustaše. Slobodan je iz revolvera odmah zapUcao na njih. Njegova majka Zlata je priskočila i otšrafljujući ručnu bombu viknula drugovima:
— Bjež’te … Ja ću ih ovdje zadržati…, i bacila bombu u dvoftjgte među ustaše. Prasak i jauk. Pribranije ustaše su zapucale, ali l«u drugovi iskoristili te trenutke i pobjegli iz ^uće. Dva sata poslije ^Ega strijeljani su u dvorištu gimnazije Zlata Vuković sa Ahmedom Sefićem, tehničarom, Verom i Dejanom Popovićem, studentom prava. Istog dana su izlijepljeni oglasi o njihovom pogubljenju. Ustaše su uspjele da ubrzo uhvate Slobodana Vukovića i Jusufa Čevru. Navečer, 1. avgusta 1941, Ivo Herenčić, »ustaški satnik poglavnikove tjelesne bojne«,”‘ javljao je da su »komunisti — Slobodan Vuković, diplomirani tehničar, star 22 godine, pravoslavni iz Mostara, Jusuf Čevro, krojački pomoćnik, star 27 godina, musliman iz Mostara« uhvaćeni i odmah strijeljani”.
Međutim, docnije, 1942. kidnapovani ustaša Cavo pričao je između ostalog na saslušanju pred partizanskim sudom da Vuković i Čevro nisu odmah strijeljani. Užasno su mučeni da bi odali svoje drugove. Slobodan je ustašama rekao samo ovo: — Da, ja sam komunista. Znam gdje se kriju mnogi drugovi, ali — uzalud vam je sve! Gledajući ga izmrcvarena a nesavladana, Herenčić se bio zabrinuo: — Ako su svi komunisti ovakvi… mi nećemo ništa uspjeti protiv njih. To mu je odmah potvrdilo i Čevrino držanje. Obojica su strijeljani na Ovojcima kod Širokog Brijega.
Od porodice Gojka Vukovića niko nije doživeo oslobođenje
Zlata je žena, a Slobodan sin Gojka Vukovića koji je 1907. sudelovao u stvaranju prvih sindikalnih, a 1909. i prvih organizacija Socijaldemokratske stranke u Mostaru i Hercegovini. Pripadao je levom krilu Socijaldemokratske stranke. Sredinom 1918. izabran je u Mostarsko narodno veće. Član KPJ od njenog osnivanja. Na Vukovarskom kongresu 1920. izabran u Centralno veće KPJ i sve do svoje smrti bio član Centralnog komiteta Partije. Krajem 1920. organizovao Oblasnu partijsku konferenciju na kojoj je izabran u Izvršni odbor oblasnog rukovodstva. Te godine bio je nosila okružne partijske liste na parlamentarnim izborima. U maju 1932. prisustvovao II partijskoj konferenciji u Beču, zatim na III kongresu Partije, takođe u Beču. Kad je 1927. osnovan Pokrajinski komitet Partije za BiH biran je za njegovog člana. Godine 1928. putovao ilegalno pod imenom Karlo HOtiček, u Moskvu na VI kongres Kominterne, posle koga je, u sastavu jedne delegacije, obišao SSSR. Tom prilikom je na mitingu u čast dleegacije u Bakuu pozdravio prisutne u ime jugoslovenskog proleterijata. Posle 6. januara 1929. uhapšen /pre toga bio je nekoliko puta hapšen) i osuđen na tri godine robije i pet godina gubitka časnih prava. Sa robije izašao 23. maja 1933. Umro je posle jedne nesereće pri radu 6. jula 1934. kao član CK KPJ. »Proleter«, organ KPJ. od avgusta 1934, povodom njegove smrti, između ostalog pisao je: »Radnička klasa Jugoslavije i Kompartija opet je izgubila jednog od prvih među prvim najboljih među najboljima iz stare garde revolucionarnih boraca«. Najstariji njegov sin Mladen, srednjoškolac, bio je 1936, 1937 i 1938 hapšen u Sarajevu i izvođen na sud iz političkih razloga. U NOB bio od 1941. Poginuo u istočnoj Bosni 1942. Gojkova ćerka Radojka učestvovala u NOB-u od 1941. Poslije Sutjeske uhvatili je četnici iscrpenu i strijeljali. Najmlađi njegov sin Rade bio 1944 godine komesar omladinske čete u Dvadeset devetoj hercegovačkoj diviziji. Poginuo na Ivan-Sedlu marta 1945. Iz porodice Gojka Vukovića niko nije doživio oslobođenje.
Demonstracije žena
Toga jutra, 3. decembra 1941., bilo je više nego obično hladno u to vreme u mostarskoj kotlini.
S vremena na vreme na ulicama grada su se čuli jednolični glasovi kolportera. Drhtali su u pohabanim odelima, skakutali s noge na nogu, uzvikujući imena novina i naslove članaka o pobedama Nemaca na istočnom frontu.
– “Viktorija*” dopunjavali su tim obaveznim refrenom.
– Eno ti je na tepi… odgovarali su prolaznici.
* “Vikotrija” (pobeda) – to je bio jedan od glavnim agitacionih simbola fašizma za vreme Drugog svetskog rata.
(nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 4. dio
— … Za kune je možeš kupiti… podrugljivo su dobacivale mnoge domaći-e žureći na pijacu da, kao i svaki dan, kupe repe i ako kojim slučajem budu, i drugog povrća.
Okupilo se tako na pijaci oko 10 sati nekoliko stoina starijih i mladih žena.
– Hajde, repe, narode, — s vremena na vreme javljali su se piljari iza tezgi. I oni su od hladnoće poskakivali s noge na nogu.
— Jedi ti, pa vikni bolje…
— „Viktorija“, dobacivali su neki šeretski.
Žene su stalno dolazile. Nisu kupovale ali nisu ni odlazile. U njihovom žagoru toga jutra najprije su se mogle naslućivati nejasne reči grdnje… a zatim je naišla grupa od dvadeset-trideset žena kličući:
– Viktorija, Viktorija! – poletela je repa sa tezgi.
Onda su krenule ulicama. Priticale su im mnoge druge žene.
Hoćemo kruha!
„Došavši na gradsko poglavarstvo većina ih je ostalo vani vičući: „hoćemo kruha“. Dok je nekoliko njih ušlo u samu zgradu s namerom da dođu do g. načelnika Muhameda Butuma, kaže upravitelj župske redarstvene oblasti, Mate Roko u svom izveštaju Velikoj Župi Hum u Mostaru.
Pošto u uredu nije bilo ni g. Načelnika, ni g. Donačelnika“, žene — demonstranti su se uputile do stana g. Načelnika“. Putem su vikale „Kruha, kruha, gladni smo“ i slično, to su nastavili i pred samim stanom g. Butuma, koji je ležao kod kuće bolestan, zahtevajući da ih se pusti u njegovu sobu. Prestrašena vikom supruga g. načelnika pustila je pet demonstrantkinja u njegovu sobu gde su tražile da im se povisi obrok kruha sa 4,50 na 9 kg mesečno po osobi i da se dobavi za potrebu grada masti i krompira. Malo iza toga došao je potpisai u stan g. Butuma gde je prisustvovao njegovom razgovoru sa demonstrantkinjama.
Pošto je g. Butum obećao da će učiniti sve što je u njegovoj moći…, demonstrantkinje su izišle iz njegovog stana na ulicu, gde su sakupljenu masu izvestile o rezultatu posete. Tada se većina žena razišla dok je jedna skupina oko 50 osoba, većinom mlađih demonstrirajući otišla do gradske pijace odakle su se nakon kraćeg vremena razišle“.
Po sećanju učesnica, produžio je da demonstrira daleko veći broj žena nego što se to u izveštaju kaže. Taj broj je krivotvoren s ciljem da se pretpotavljenim umanji kako značaj to masovnog portesta žena tako i vlastita odgovornost.
Ali policiji je bio jasan politički, a ne smao ekonomski karakter tog protesta.
U izveštaju se navode imena uhapšenih (Pava Miletić, Bira Dizdarević, Muruveta Ćemalović i Zehra Vejzović, a “izdat je nalog za hapšenje Grebine i Arpadžića” pod sumnjom da su “podstrekači”. Tu se kaže da su “navedene prilično situirane, a kako su ovoj vlasti poznate kao istaknute komunistkinje to postoji sumnja da je pozadina priređenih demonstracija komunističkog karaktera”.
Taj izveštaj policije Velika Župa Hum u Mostaru poslala je Ministrastvu unutrašnjih poslova u Zagrebu i popratila ga mišljenjem “da su spomenute ulične demonstracije promičba komunista, kojih na žalost imade mnogo u Mostaru a kojih se većina nalazi među muslimanima”. Ne ostajući samo na toj konstataciji, Župa daje sugestiju: “Bilo bi bezuvjetno potrebno, da se odredi mesto za koncentracioni logor za komuniste u koji bi trebalo kao prvu meru bezuvjetno otpremiti istaknute komuniste.” U tome cilju dala je sugestiju da poverenik t.uv. NDH kod italijanskih vlasti na Sušaku koordinira tu akciju sa okupatorima. “Samo na taj način”, završava se u tom aktu, “riješiti će se Mostar razornih elemenata, kojima se obzirom na njihov smišljen rad ne može ništa dokazati”.
Od tada ni vlasti, ni ustaške organizacije nisu više papagajski ponavljale riječi “Viktorija”. POsle toag ona je postala masama identična sa repom, a ne sa fašističkom pobedom. I kolporterima je bilo zabranjeno da ubuduće uz naslove članaka o pobedama nemačke vojske na istočnom bojištu uzvikuju “Viktorija!”. Najčešće fašistička agitacionao-propagandna parola u Mostaru je tada doživela politički poraz.
Jedan doček i jedan ispraćaj
Glavar Glavnog stožera, general-poručnik Lakša, u svome izvještaju iz Mostara o stanju 19 oktobra 1941 između ostalog javlja:
„17. listopada u 12 sati stigao je general Ambrosio zapovjednik II talijanske Armate sa zapovjednikom 6 korpusa i zapovjednikom 32 divizije. Bili su prisutni predstavnici naših vlasti i svećenstva, talijanska počastna satnija sa svima talijanskim častnicima; od našeg Domobranima bila je prisutna počastna satnija sa glazbom i svi naši stožerni častnici.
Građana je bilo najviše oko stotinu i to većinom žena.
Poslije dočeka izvršen je mimohod počastnih satnija, nakon kojega mi je general izrazio zahvalnost i priznanje na držanju naše satnije.«
Izgleda da je Laksa bio zadovoljan prisustvom »najviše oko stotinu građana«. Baš zato može se pretpostaviti da je i ta cifra nerealna, tj. da je, zbog inače malog broja prisutnih, preuveličana.
A sada evo jednog drugog neprijateljskog izvještaja od maja 1943:
»Dana 5 ov. mj. u 19 sati odvedeni su po karabinjerima vlakom za Metković i dalje za Šibenik 15 uhićenih komunista i komunistkinja većinom članova Mjesnog SKOJ-a, koji su bili uhićeni u mjesecu siječnju ove godine… Pred njihov odlazak skupila se ispred zgrade Sudbenog stola, gdje su bili zatvoreni, veća grupa građana, koju su stražari ove oblasti rastjerali. Grupa se je ova raspodijelila duž željezničke pruge sve do malte čekrk na izlasku iz Mostara. Moglo je biti oko 1.000 osoba. Kad su uhićeni komunisti sjeli u vagon, počeli su pjevati pjesme… »Ova naša zemlja duga je i žalosna«.
Međutim, po sjećanju učesnika taj broj je bio daleko veći od onoga koji navodi šef policije. Otada su otpremanja u internaciju vršena noću ili u vrijeme zabrane kretanja po gradu.
Grad-vulkan ili političke prilike u Mostaru
Veliki župan je, na osnovu primljenih podataka, poslao 15. jula 1942 »Izvještaj o prilikama u Mostaru« Opunomoćeniku Ministra unutrašnjih poslova za velike župe Vrhbosna, Hum, Usora i Soli u Sarajevu«, u kome se kaže:
»U Mostaru su nesnosne političke prilike. Mostar je, općenito, rečeno, vulkan, kojemu je dostatna jedna iskra pa da se upali. Grad je zaražen komunizmom (i) zahvatio je najviše niži sloj pučanstva. Elementi koji se bave tajnom komunističkom promičbom nastoje privući k sebi srednjoškolsku omladinu … Roditelji i škola ovoj se promičbi teško može oduprieti, jer se ona provodi veoma oprezno tajno tako, da su i zakonska sredstva nedovoljna. Težina položaja u gradu u ovo zadnje vrieme nije se smanjila«.”
U jednom izvještaju »Gorskog štaiba srpskih četničkih odreda Hercegovine-« od 6 juna 194218 u kome se, između ostalog, kaže da su »četnici izgubili strpljenje-« i da su »počeli trijebiti gubu iz torme«, stoji i sljedeće:
»…Gorskom štabu četnika pada u oči dà je Mostar leglo razbojnika i ubica sprskoga naroda, to ćemo sa našim hrabrim odredima skorih dana posjetiti Mostar, razoriti razbojnička legla, a nijedan zlikovac, atentator ni palikuća neće nam izmaći, pa makar se krili po mišijim rupama, i tamo će ih stići osveta četnika.«
Atentat na Radmila Grđića
Jedna od značajnih oružanih akcija bio je etentat na Radmila Grđića, bivšeg generalnog sekretara Jugoslovenskog sokolskog saveza” i odgovornog urednika režimskog bulevarskog sarajevskog dnevnika “Jugoslovenska pošta«. U Mostar je bio došao, kako je pisao Vojislavu Samardžiću i Simi Tupanjaninu u Trebinje, preko svoga kurira nekog Gojka Mišeljića u ime komande četničkih odreda za Bosnu i Hercegovinu da organizuje bolju saradnju između tih odreda i talijanske okupatorske vlasti, pa i njih da poveže sa talijanskim generalom Lusanom. Već ranije bilo je odlučeno u Mjesnom komitetu Partije da Grđića treba fizički likvidirati. Početkom aprila 1942 Adem Buć je u ime Komiteta predložio taj zadatak Vasiliju Masli i jednoj grupi njegovih drugova. Oni su plan akcije zajednički razradili sa Zijom Ševom. Pošto nije usvojena likvidacija revolverom, jer bi ispaljeni hici prije vremena alarmirali policiju i karabinijere, odlučeno je da se atentat na Grđića izvrši hladnim oružjem. Razrađen je i plan šta da radi svaki od njih. Atentat je trebalo da izvrši Maslo, njega da prati Gojko Uljarević, a odstupnicu da štiti Hivzlja Behram.
Prvog dana predvečer čekali su ga pred kućom Santića gdje je stanovao. Nadali su se da će ubrzo doći kući. (Odmah preko puta te kuće bio je i takozvani »krivi sokak«, Ramićeva ulica, vrlo dobar za .povlačenje jer je onemogućavao paljbu sa daljeg odstojanja, a vodio je direktno u Bjelušine odakle nije daleko izbjeći u brdo Stolac pa u Velež). Te večeri se, međutim. Grđić nije vratio do policiskog časa svojoj kući pa su se oni morali povući. (nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 5.dio
Sutradan je Grđić otišao u kuću Rade Golubovića i te noći nije izlazio do policijskog časa. Tog dana odstupnicu je, umesto Behrama, trebalo da štiti Ibro Džaferović. Akcija je ponovo odložena za sledeći dan.
Trećeg dana, kada se noć već spuštala, Grđić je naišao u pravcu svog stana. Ali ovoga puta okolno sti za izvođenje akcije ni malo nisu bile pogodne. Iz suprotnog pravca išla je u susret jedna patrola karabinijera, a u blizini, pred podrumom jedne privatne kuće koji je služio italijanskoj vojsci kao magacin, stojao je naoružani vojnik. Atentatori su bili u nedoumici. Ali se više nije mogle odlagati. Maslo je prešao na trotoar s one strane ulice kojom je išao Grđić, i kad mu se neposredno približio, stupio je u akciju.
Dok su karabinijeri opazili da se nešto desilo i dok su zapucali, atentatori su već bili u „Krivom sokaku“.
U već pomenutom izveštaju šefa policije Ravnateljstvu za javni red i sigurnost u Zagrebu. Ustaškoj nadzornoj službi u Zagrebu i Velikoj Župi Hum u Mostaru, o ovom događaju kaže se da je toga dana, 7. aprila „na večer oko 20,15 sati nepoznata osoba dočekala na ulici Luka Radmila Grđića i udarila ga tri puta sjekirom po glavi. Spomenuti je po talijanskim vojnim vlastima prenesen u talijansku vojnu bolnicu, gdje se i sada nalazi. Rana je teže prirode. Talijanske vojne vlasti po atentatu blokirale su prilaze mjestu i organ ove vlasti izaslan na lice mjesta nije mogao prikupiti potrebne podatke“.
Atentat na Stjepana Barbarića
Atentat na Dobrosava Jevđevića
U Mostaru je pokušavano nekoliko puta da se likvidira četnički vojvoda Dobrosav Jevđević. Mustafa Alikalfić-Brko sa grupom drugova dva puta je izvodio akciju, ali je Jevđeviću uvek polazilo za rukom da se u poslednjem času zakloni i da stradaju drugi iz njegove pratnje ili njegovog društva.
O jednom od tih atentata na Jevđevića u „Doglasnom izvješću za minulih 15 da na“»29. svibnja u 9.05 sati (21,05 — primjedba N. S) nepoznate osobe bacile su 2 bombe pred hotel „Neretva“ u Mostaru… Potjerom za zločincima talijanski karabinjeri i mjesni redari, uhitili su pod sumnjom da su bacili bombe: Mehu Tačkova radnika i Stjepana Sasa, podvornika, oba iz Mostara. Ispitom osumnjičenih pred hotel „Neretvom“, na dotični skup, ponovo je bačena i bomba… našto su se prisutni razbježali, kao i uhićeni Sasa i Tačkov. Karabinjeri su u bježanju Sasa ranili, koji je u toku noći ranama podlegao“.
Atentat na Vinka Malvića
Mostarski omladinci izveli su još nekoliko oružanih akcija u gradu. Sulejman Ćišić, đak učiteljske škole izvršio je sa svojom grupom u kojoj je bilo i omladinki, uspešan atentat na ustašu, profesora Vinka Malvića ispalivši na njega 8 revolverskih metaka.
Već pomenuti satnik Drobac, u svome redovnom „Doglavnom izvješću za minulih 15 dana“, izvještava 29. aprila 1942. da je izvršen atentat na Vinka Malvića i kaže: „Profesor Malvić je istaknuti ustaški borac i računa se da je (atentat) djelo političke naravi, a izvršeno od strane komunista“.
Posle ovog atentata vlasti su preduzele još oštrije mjere — „…pohapsili su nekoliko drugova, zabranili kretanje poslije osam sati i formiranje gru pe od 4 čovjeka, s napomenom da će se bez opomene pucati, postavili masu karabinjerskih patrola na raskrsnicama i po cestama, pokretnih i nepokretnih, blokirali stranu na kojoj se prostire put kojim otpremamo odrede, počeli opasivati grad žicom…“, izvještavao je Džemal Bijedić Pokrajinski komitet Partije.
U istom izveštaju se kaže da je posle atentata na Grđića „uhapšeno preko 20 drugova i njihovih porodica“ i da su „ova hapšenja izvršili Talijani“ dok su posle atentata na Barbarića i Bašagića, hapsile „hrvatske vlasti“. Uprkos toga što „poslije akcije nastupi reakcija, koja pokosi naše najaktivnije drugove“, mase odobravaju ove akcije, a mali je broj onih koji ne odobravaju. Strah kod ustaša, četnika i špijuna je takav da se poslije 6 časova nijedan takav tip ne pojavljuje na ulici. Uopšte, poslije ovih akcija vlada mišljenje da tipovima nema mjesta nigdje. Već mnogi bježe iz Mostara“. (Nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 6.dio
Atentat na policijskog agenta Muju Trbonju
Početkom 1943, u vreme okupatorsko-četničkih priprema za ofanzivu protiv naših snaga u Bosni, Dalmaciji i Liki, u Mostar je partijska organizacija pripremala ponovni atentat na Jevđevića. Pripremama je rukovodio Salko Šestić. Atentat je, međutim, slučajno osujećen. Na zahtev četničke komande policija je izvršila masovna hapšenja omladinaca, pa je tom prilikom uhvaćen i Šestić.
U policiji je strašno mučen. Ali nije ništa rekao. Kad su ga jedne noći posle saslušanja sprovodili u ćeliju, prikupio je poslednju snagu i šakom udario pratioca, pa onda pokušao da beži. Istrčao je iz zatvorskog dvorišta na ulicu, ali, izmučen i iscrpen nije uspeo da pobegne. Stražari su ga pristigli i ubili. Njegovo ubistvo uzbudilo je ceo grad. Ugledni građani i narod postavili su zahtev da se izvrši javna sahrana. Međutim, da bi izbegli demonstracije, sahranjen je noću. Svake noći su na njegov gob dolazili omladinci, kitili ga cvećem, koje je policija sutradan razbacivala. Onda su na njegov grob stavljali kamu, kao znak osvete.
Uskoro je pred samom policijom ubijen mostarski Kosmajac, policijski agent Mujo Trbonja.
U izveštaju šefa policije o ovom atentatu se kaže: “Dana 1. ov. mj. u 21, 15 sati u Kralja Tomislava ul. u Mostaru pri izlasku iz trafike kapetanović Meha ispaljeno je dva metka iz samokresa 9 mm na redarstvenog izvidnika ove oblasti Trbonja Mustafu. Atentator je išao na dvokolici i opazivši T.M. da izlazi iz spomenute trafike opalio je na njega dva metka, bacio dvokolicu i pobegao ulicom kralja Tomislava odakle je krozjednu malu uličicu pobjegao koritom Neretve.
Opis atentatora se slaže sa opisom Šefkije Bošnjića i opravdano se sumnja da je isti izvršio atentat na Trbonju Mustafu da osveti smrt Šestića Salke (izvešće Taj.br. 288/43) jer se u komunističkim krugovima govorilo da je Šestića ubio izvidnik Trbonja iako to ne odgovara istini.”
Atentat je izvršio Petar Krajina, radnik željezničke radione, a ne Šefkija Bošnjić. Policija je došla na tu pretpostavku na osnovu nađenog bicikla. Naime, pripremajući se za taj atentat, grupa drugova je prethodnih dana privremeno “konfikskovala” jedan bicikl, tj. uzela ga sa ulice dok se vlasnik Šefkija Bošnjić zadržao u jednoj prodavnici. To je inače bila praksa u Mostaru da se koriste bicikli u izvođenju izvesnih akcija, koje su kasnije neopaženo vraćali njihovim vlasnicima. Pre akcije sa bicikla se obično skidao broj i stavljao drugi, a eventualno premazivao drugom bojom. Ovaj put, pošto je bicikl bio sportski i najnovije marke, policija je lako utvrdila vlasnika. Ali njoj nije uspelo da Bošnjića uhapsi. On je na vreme bio obavešten, sakrio se i uskoro otišao u odred. Poginuo je u petoj ofanzivi.
U vezi sa ubistvom Šestića i atentatom na Trbonju nastalo je takvo raspoloženje u Mostaru da policija nije imala hrabrosti da preduzme bilo kakve represalije. Znala je da bi u tom slučaju došlo do masovnih protesta i eventualno do novih atentata što joj nikako nije konveniralo. Od tada, pa gotovo čitav mesec dana niko nije uhapšen, a policajci i agenti su se u prvi mrak sklanjali sa ulica. Prethodne istrage su prekinute i optuženi su odmah predati talijanskom sudu ili otpremljeni na Mamulu.
Požar u fabrici duvana
Petog juna 1942. izvršena je sabotaža u fabrici duvana. Požar je opažen oko 4 sata posle podne, kad su radnici već bili napustili prostorije, tako da je do temelja izgorela velika skladišna zgrada. Povodom toga povedena je mnogostrana istraga, posle koje su “talijanske vlasti za odmazdu streljali pet utvrđenih pristaša partizanskih…”
Paljenje skladišta u fabrici duvana bila je najveća sabotaža, ali ih je bilo i bezbroj manjih, isto tako značajnih. Neprijatelj je nemilosrdno i surovo kažnjavao za sve sabotaže, makar i najmanjeg obima, pogotovo uoči i posle borbi na Sutjesci i Zelengori 1943. godine. Nemačka divizija SS „Princ Eugen“, čiji se štab nalazio u Mostaru, imala je u tom pogledu i posebna ovlašćenja od svoje komande, kako je, na suđenju posle oslobođenja, izjavio tadašnji njen komandant. Ali ni toga puta okupator nije uspeo da ulije strah rodoljubivom građanstvu Mostara da bi prestalo sa akcijama i borbom protiv okupatora.
Javno vešanje
Tih dana je šef policije Roko izvestio Glavno ravnateljstvo za javni rad i sigurnost u Zagrebu: Dana 16. studenog 1943. prije podne nepoznati je počinitelj presjekao brzoglasni kabel njemačkih oružanih snaga u Mostaru u Dr. Starčevića ulici i to na željezničkom prijelazu. Izvide po toj stvari vodile su samo njemačke vojne vlasti. Pošto je ovo djelo akt sabotaže počinjen od strane komunističkih osoba, to je Generalno zapovjedništvo M gorskog korpusa u Mostaru donielo odluku da se imaju objesiti javno 5 osoba, od kojih je netko od bližih rođaka u šumi među partizanima. Na temelju te odluke obješeni su danas ujutro u Ustaškoj ulici pred zgradom Okružnog ureda sliedeće osobe iz Mostara: Babić Mujo, vjere islamske, Skočajić Božo, vjere pravoslavne, Ćurić Ekrem, vjere islamske, Bitanga Darinka* vjere rimokatoličke i Kljujić Tomo, vjere pravoslavne, rodom iz Metkovića“.
* Odnosi se na Darinku Bitangu, ženu Rade Bitange, grafičkog radnika koji je pre prvog svetskog rata bio sindikalno organizovan, a član KPJ od njenog osnivanja. Osuđen na tri godine robije sa grupom Gojka Vukovića. Robiju izdržao u Sremskoj Mitrovici. Jedno vreme pre 1980 bio je sekretar Mjesnog komiteta Partije u Mostaru. Godine 1938. bio je nosilac liste Stranke radnog naroda za Okrug mostarski. Pred rat uhapšen i sa grupom drugova poslat u logor u Lepoglavu. Ustaše su ga ubile u Jasenovcu. Sin mu je poginuo 1943. godine. Pobedu revolucije dočekala je samo njegova kćerka Nada.
Član Vrhovnog štaba u Mostaru
U jesen 1942. godine Svetozar Vukmanović-Tempo je pošao iz Tuzle u Sarajevo s ciljem da se prebaci u Bosansku Krajinu da bi drugu Titu podneo izveštaj o razvitku i problemima narodnooslobodilačke borbe u istočnoj Bosni. U Sarajevu je odustao od namere da putuje preko Banjaluke, pa je odlučio da to učini preko Mostara.
Želio je da uzgred izloži drugu Titu stanje u mostarskoj organizaciji kao i o prilikama u Hercegovini. Tako je Tempo došao u Mostar i to, možda, u najteže vreme za Hercegovinu.
Drugovi u Sarajevu nabavili su mu lažne dokumente. Dobio je legitimaciju na ime Stanislava Valinca, starog 32 godine, po zanimanju „tehnički vježbenik šumarstva“. Kao mesto rođenja označen je Bar, a mesto službovanja Sarajevo. Ulica Terebašinova 8.
Uz legitimaciju drugovi su mu pribavili dozvolu za nošenje vatrenog oružja:
„Gosp. Stanislav Valinac, tehn. vježbenik, ovlašten je na osnovu Zakona o šumama, Zakona o nošenju oružja od 14. UT 1928 god. I čl. 16 Pravilnika za izvršenje istog zakona od 1. UP 1928. i Naredbe Ministarstva šumarstva i rudarstva broj 13197 od 30. srpnja 1941, držati i nositi oružje samokres 6,85 mm tvorničke oznake „Valter“, broj 17412“.
Sem toga imao je i legitmaciju na isto ime za popust prilikom vožnje željeznicom. U posebnom dokumentu „objašnjen“ je razlonjegovog puta: po naređenju Ravnateljstva državnih šuma „morao je hitno“ i službeno da iz Sarajeva otputuje u Mostar.
U Mostaru je u to vreme, više nego ranije i docnije, jedna od mera bezbednosti narodnooslobodilačkog pokreta u borbi protiv neprijatelja bila organizovana služba kontrole i obaveštavanja o kretanju policije, ustaša i okupatorskih organa kao i o aktivnosti njihovih saradnika. Te poslove su uglavnom obavljali aktivi SKOJ-a organizovani po reonima ili ulicama. Organizovano je bilo dežurstvo na važnijim punktovima u svakom reonu. U slučaju da se bilo šta sumnjivo primeti, dežurni je javljao svojoj dežurnoj vezi (obično su to bili članovi rejonskih komiteta SKOJ-a), koja je objedinjavala više takvih punktova, a ova veza, ako to oceni potrebnim, dalje. Tako se automatski vršila „mobilizacija“, i signalisalo ostalima. I dok bi „stigao“ odgovor od „više veze“, tj. od partijske organizacije (ćelije), sve bi bilo spremno za akciju. Ceo taj proces trajao je obično 10 minuta. U slučajevima, pak, kad se nije moglo čekati 10—15 minuta, bilo je dozvoljeno da se odmah stupi u akciju. Kada se to dešavalo, koliko mi je poznato, nikad se nije pogrešilo. Obično se tako činilo kad su policiske patrole ili agenti hapsili na ulici ili sprovode u zatvor nekog druga, kad su se sprema li da presretnu nekog da bi ga uhapsili, ili kad su blokirali neku kuću u kojoj se održavao sastanak, odnosno u kojoj stanuje neko od ilegalaca i sl. Svaki od tih aktiva bio je manje-više naoružan i spreman da uvek, u potrebnoj situaciji, izvrši akciju protiv neprijatelja. Nisu bili retki slučajevi da su te smele akcije usred grada i belog dana potpuno uspevale. Uhapšenik je ili uspevao da pobegne, ili je policija bila ometana da postigne svoj cilj pošto je na vreme dat „alarm“.
Međutim, tog dana mogli su da pogreše i da to bude tragično…
“Sumnjivo lice”
“Nepoznatog” čoveka koji je stigao u Mostar zapazila je grupa članova SKOJ-a u Gornjoj ulici kojom je išao preko Carine iz Zalika u pravcu Musale gde se u blizini nalazio policijski zatvor. Među njima su bili i neki članovi rejonskog komiteta SKOJ-a kojima se on učinio “naročito sumnjiv” jer su primetili da žurno ide za nekom ženom u zaru u kojoj su prepoznali Milu (pseudonim Olge Marasović). (nastaviće se)
Nusret Seferović: Partizanski Mostar 7.dio
Bilo mi je “kao dan” jasno šta treba da čine. Ali, kad je trebalo da “neprijatelj” bude napadnut, u blizini se zatekoa jedan od članova Mesnog komiteta Partije koji je akciju sprečio. Tempo je upravo tada, sledeći Milu, prelazio u drugi stan jer iz razloga opasnosti, nije mogao više da ostane u prvom.
Posle nekoliko dana boravka u Mostaru Tempo je odlučio da krene do Vrhovnog štaba. Zbog toga se lično sastao sa drugovima koji su imali da organizuju njegovo prebacivanje. Prva mogućnost je bila da se sa grupom naoružanih drugova iz grada pobije do naših jedinica preko sela koja su bila pod jakimutijcajem ustaša i kuda je ranije prošao jedan odred iz Mostara. To je bio najkraći put i najjednostavniji način da se izađe iz grada, ali ne i najsigurniji. Druga mogućnost je bila da se Tempo, preobučen u željezničara, prebaci službenim kolima vozovođe do Ostrošca, a odatkle vozom do Seone, gde bi ga prihvatila patrola partizanskih jedinica. To je bila jedna od najsigurnijih veza Mostara s našom vojskom. Tim putem su mnogi Mostarci odlazili u partizane u vreme dok su se naše snage nalazile oko Prozora. Bilo je moguće da se za Tempovo putovanje uredi da sve osoblje tog voza, od mašinovođe do kočničara bude sastavljeno ili od članova Partije ili od naših vrlo dobrih simpatizera i da bude bar neki od njih naoružan. Tempo se odlučio za treću varijantu.
Tempo se odvezao automobilom do Ostrošca
Mesni komitet Partije poslao je u Stolac Sulu Mehmedbašića, člana Komiteta, da tamo na ime nekog trgovca izvadi propusnicu za slobodno kretanje. Kad je to urađeno Tempo se automobilom odvezao do Ostrošca*, a odatle otišao do Seone gde je trebalo da ga sačeka jedna patrola Pete crnogorske brigade. Ali na zakazanom mestu patrole nije bilo. Šta da se radi? Preko nepoznatog terena krenuo je sam u pravcu Prozora oko koga su se nalazile jedinice Pete crnogorske i Desete hercegovačke brigade. Posle dužeg putovanja svratio je u jednu kuću koja je bila malo po strani sela. Iako čitav kraj nije bio pod potpunom kontrolom naše vojske, sela su već bila povezana sa narodnooslobodilačkim pokretom. Tempo se u toj kući odmorio, nahranio i prespavao. Ujutro ga je seljak odveo do najbliže partizanske patrole. Bila je to jedna patrola Mostarskog bataljona. Patrola je “trgovca-kurira” prihvatila (seljaku se predstavio kao “trgovac”, a on je u njemu video “kurira” koji se kamuflirao legitimacijom trgovca pa ga je seljak kao takvog i “predao vezi” ali se nepoverenjem. Imali su dosta rđavih iskustava sa takvim trgovcima na terenu, pogotovu uoči neprijateljskih ofanziva. No, svejedno, patrola je obavila svoju dužnost. Provela ga je do svoga štaba. Tako je Tempo stigao na Oštrelj 7. novembra 1942. gde se u to vreme nalazio drug Tito sa Vrhovnim štabom.
Ustaško-njemačka masovna racija radi hvatanja boraca bataljona u gradu
Ustaška i njemačka policija saznale su da su, posle borbi na Sutjesci i Zelengori, neki borca Mostarskog bataljona došli u Mostar. Pretpostavljali su da je to za većinu trenutno bio jedini izlaz da ne padnu neprijatelju u ruke i da će, čim se oporave, izići ponovo iz grada i uključiti se u Desetu hercegovačku brigadu. Ta pretpostavka bila je tačna. Ali, nevolja je za neprijatelja bila u tome što su borci naišli na jednodušnu podršku naroda u gradu, Bili su prihvaćeni i raspoređeni po kućama. Ljekari, saradnici narodnooslobodilačkog pokreta pregledali su ih i preduzeli lečenje, jer su mnogi bili bolesni, ranjeni i iscrpeni. Pošto ustaška i nemačka policija nisu mogle preko svojih saradnika otkriti nijednog partizana u gradu, odlučile su se na poslednje što im je u toj situaciji ostajalo – na masovnu raciju građana. Ali, pre toga nadali su se da će bar nešto uspeti zaplašivanjem. Naime, pošto su tih dana razbili jedan odred Mostaraca kod Kaluđer Bunara i zapalili selo Orašje i pobili u selu sve što su našli živo (muško i žensko, staro i mlado) ukupno 56 ljudi, Nemci su o tom zločinu upoznali grad izlepljenim oglasom po zidovima, u kome su zapretili takvom sudbinom svima koji u Mostaru pomažu narodnooslobodilačku borbu na bilo koji način ili u njoj učestvuju. Ali, ni to nije pomoglo!
Ustaška policija, zajedno sa njemačkom, početkom jula 1943. definitivno je odlučila da izvrši masovnu raciju u onim kvartovima grada za koje se pretpostavljalo da se u njima kriju borci Mostarskog bataljona. “Dana 11. srpnja 1943. prije svanuća” izveštava Roko svoje predpostavljene, nemačke oružane snage zaposjele su dio grada Mostara u kojem se nalaze mahale Predhum, Luka i Zahum, te su uhitili sve muškarce od 14 godina i starije i odveli sobom u južni logor, gdje je poduzeto pojedinačno ispitivanje u prisutstvu dvojice izvidnika ove oblasti i zapovjednika redarstvene stražarnice. Pri tome se pronašlo nekoliko osoba koje su bile u šumi, radi koji je
ova racija i poduzeta, kao i veći broj osoba koje su ove partizane povratnike skrivale tako da je ukupan broj uhićenika 36. Svi uhićenici su popraćeni pod njemačkom pratnjom u uze sudbenog stoga u Mostaru.
Raca Gnjatić ispred stroja pohapšenih
Od preko 400 boraca koji su se krili u tim kvartovima** neprijatelj je uspeo da uhvati svega sedmoricu, jer su ih policiski agenti, uz pomoć jednog provokatora, prepoznali kao komuniste od pre rata. Ovde je potrebno spomenuti i sledeći detalj. Te večeri bilo je, nezavisno od ove racije, i u drugom kraju grada, slučajno uhapšena Raca Gnjatić-Ivanišević, koja je takođe bila došla u Mostar poslije borbi na Sutjesci. Policija je i nju dovela u južni logor. Bila je jedina žena uhapšena te večeri. Prisilili su je da ide od čoveka do čoveka da pokaže “ko je partizan”, a “ko pomagač”. Prošla je ispred stroja uhapšenih, od čoveka do čoveka, ispred nekoliko stotina ljudi uzdignute glave i – ništa nije rekla. Tukli su je i prisilili da opnovo pođe duž stroja i kaže ovaj, ovaj… Sa istom gordošću prošla je ispred svojih drugova i sugrađana. Treći put nisu ni pokušavali. Odveli su je i odmah streljali ne sačekavši da završe svoj posao – odvajanje sumnjivih.
Nekoliko dana posle racije, pohvatani partizani i odabrai grašani u južnom logoru, streljani su na Mostarskom Blatu.
Da bi još više zaplašili stanovništvo Nemci su obesili usred grada, na trgu pred hotelom “Neretva” dvojicu omladinaca – komunista. U već pomenutom izveštaju Mate Roka dalje kaže:
“Danas, 15. ov. mje. u 4 sata ujutru obješeni su po njemačkom ratnom sudu na smrt osuđeni Palavestra Drago, đak, star 18 godina, vjere pravoslavne i Rizikalo Alija, star 21 godinu, stolar iz Mostara, radi sudjelovanja u partizanima i promicanja komunizma među omladinom. Obojica su, Palavestra i Rizikalo, i na suđenju i prilikom saopštavanje odluke o vešanju, kao i pred vešanje klicali: “Živjela KPJ! Živio Sovjetski Savez!”
Narodni zajam
Od početka 1942. godine pa sve do oslobođenja, u Mostaru je neprekidno postojao i delovao ilegalni Narodnooslobodilački odbor.
Prvi upis nardonog zajma organizovao je odbor sredinom marta 1943. Upis je sprovdeden na taj način što je Daniel Samokovlić, direktor banke, povukao iz prometa određeni broj novčanica od 1, 10 i 100 kuna određene serije. Te kune su služile kao vredonosna hartija – na primer 1 kuna određene serije predstavljala je 100 kuna upisanog zajma itd. Na taj način se nisu izlagali opasnosti oni koji su zajam upisivali, jer nije bilo potreba da se zapisuju imena ljudi u bilo kakav spisak. Upisnik narodnog zajma trebalo je samo da sačuva do oslobođenja te kune koje je dobio na ime svog uloga (preko svog odbora narodne pomoći, odnosno Narodnooslobodilačkog fronta (i da se sa tim kunama obrati našoj narodnoj banci za isplatu. Formalno, kune koje je dobijao bile su kao i kune koje su bile u opticaju, a broj i seriju znao je samo gradski Narodnooslobodilački odbor. Bilo je rešeno da se njenom donosiocu isplati određena suma sa kamatom od 3 od sto na godinu dana. Zajam je bio raspisan na osnovu zlatne podloge, tj. na osnovu vrednosti napoleondora koja je tada bila 1:16.000 kuna na slobodnoj prodaji. Na toj osnovi trebalo je posle oslobođenja vršiti i isplaćivanje. Krajem 1944. Daniel Samokovlić izneo je u postavi kaputa na oslobođenu teritoriju dokumentaciju narodnog zajma (brojeve i serije novčanica i drugo). U prvi narodni zajam bilo je upisano 25,500.000 kuna. Docnije je još nekoliko puta sa velikim uspjehom raspisivan i obavljan upis narodnog zajma.
* Iz Mostara do Ostrošca Tempa je odvezao automobilom šofer Alija Trbonja. Kad se vratio u Mostar, naišao je u automobilu ćilibarsku muštiklu koju je deset godina docnije, 1953. predao Tempu kad je ponovo došao u Mostar. Tu muštiklu sa još nekim stvarima poslali su 1942. god. drugovi iz Mostara na poklon drugu Titu. Radi ilegalnog dolaska iz Sarajeva u Mostar MK Partije je na vezu Tempu poslao Eminu Trbonju i on je došao s njom.
** Ukupno je u gradu bilo skriveno oko 80 boraca Mostarskog bataljona i nekoliko boraca iz drugih jedinica.
Slobodarski i rodoljubivi grad
Hajrudin Mehmedbašić, list Borba, 26.7.1951.
…
Bilo je tiho i sveže jutro. Vasko Gnjatić, Mujo Husković, Anđa Knežević, Samija Bubić i Boro Balać žurili su na Mali Kuk. Tamo ih je čekao Jusuf Čevro. Održali su sastanak. Primljeni su zadaci. Uskoro je počeo rat.
Fašističke kolone ušle su u Mostar. Narod nije mirovao. Prvog dana okupacije u Donjoj Mahali, na Luci, Carini, Cernici i ostalim delovima grada Adem Buć, Mujo Balić, Meho Husnić, Vahdet Čevro, braća Fejići i mnogi drugi radnici i omladinci raznosili su i skrivali oružje iz vojničkih logora koji su za čas opustili, Hasan Zahirović Laca, Zija Ševa i Ibro Patak učili su omladinske udarne grupe kako se rukuje oružjem.
Okupator je sprovodio u život svoje planove. Počela su nasilja, ubijanja, pljačkanja.
Mesni komitet Partije počeo je još brže da organizuje bobene odrede. U Bjelušinama, Brankovcu i Mazoljicama određeni su kuriri. Za partizanske jedinice išao je put na selo Bobić, preo brda Vrasine i Zijemlja na Boračka Jezera. Išlo se preko Kokorine, Bišine, Lukavca i Biograda.
Partijska tehnika počela je da štampa u kući Muje Muštovića u Donjoj Mahali rani partijski materijal. Svaki druga dan izlazio je bilten. Vesti sa radio-stanica hvatao je u početku lekar Ivica Milaković. U kući Jusufa Čevre održana je27. juna i oblasna partijska konferencija. Akcije su postale otada još življe.
Izvan Mostara partizani su rušili mostove, uništavali vozove i kamione. U gradu u skoro svim ulicama vladao je mrak jer su omladinci uporno stalno razbijali sijalice. Fašistima je nestajalo oružje i oprema samo ako bi se za trenutak odvajali od njih. U bioskopu „Korzo“ nekoliko omladinaca vešto su sekli kaiševe na italijanskim vojnicima, uzimali revolvere i spuštali ih kroz oluk u susednu baštu. Zato premetačine posle predstave nikad nisu uspevale. Opština, Sresko načelstvo, gimnazija i niz drugih ustanova ostale su bez pisaćih mašina, hartije i mastila. Jedne noći iz rudarske bolnice odneseno je sve osim nameštaja.
Ali je otpor i dalje rastao. U rudniku, na železnici i skoro u svakom preduzeću kvarovi mašina bili su sve češći. Mugdim Ćatić skinut je mrtav sa dalekovoda koji je prethodno bio prekinuo. Šofer Omer Ćiber uspeo je da pobegne iz grada sa kamionom punim municije, koju je pre toga iz logora smelo otela jedna trojka. On je uspeo municiju da preda partizanima.
Prvi maj 1942. godine proslavljen je i u Mostaru. Za taj dan su Zora Kešelj, Samija Bubić i Šefika Resulbegović izvezle zastavu Mostarskom bataljonu koji je tukao fašiste po celoj Hercegovini. Tih dana nisu se čuli ustaški zvučnici po ulicama Mostara, u bioskopima je nestajalo struje. Po kućama u gradu su osvanule parole „Živeo Prvi maj“, „Živeo Tito!“, „Sve za front i pobedu“. Parole su ispisivane i na zgradama fašističkih komandi pa čak i na stražarnicama. Neprijatelj je svuda nailazio na razne letke, često i na italijanskom i nemačkom jeziku. Fašisti su hteli da pronađu tajnu štampariju. A jednog dana kada su pronašli malu tehniku Mesnog komiteta SKOJ-a verovali su da se više neće pojaviti nijedan letak. Komandant karabinjera Lastreti povodom toga priredio je čak ustaškom šefu policije banket. Ali su sutradan osvanuli novi bilten i novi letak. A tehnika u Donjoj Mahali i dalje je nespetano radila.
Narod Mostara stalno je, pored ostalog, davao priloge u novcu i namirnicama za narodnu pomoć. Tu pomoć su dobijale porodice partizana i interniraca. U Zahumu je pekar Halid Hodžić na osnovu posebnih listića delio tim porodicama hleb. Zajam za pomoć partizanima upisalo je hiljade građana.
Mostar je za vreme rata bio pun ilegalnih radnika. To nisu bili samo Mostarci. Kroz Mostar su vodili putevi za Crnu Goru i Dalmaciju, za Bosnu i Srbiju. U Mostar je navraćao Petar Drapšin, Ivo Lola Ribar, Svetozar Vukmanović – Tempo, Rato Dugonjić, Lepa Perović i drugi. U kući Muje Kapetanovića, Dudije Šehovića, Avdije Pavlovića, Merse Hasanbegovića, Bose Gambelić, Osmana Šantića, Milice Samardžić i u kućama drugih porodica partizanski kuriri su uvek bili dragi gosti koji su pažljivo sakrivani od neprijatelja.
U gradu se na raznim mestima krilo oružje. Na lutki, u krojačkoj radionici Alije Čišića visila je uvek po jedna nemačka ili italijanska vojnička bluza. A u lutki su bili sakriveni leci, municija i sanitetski materijal.
Sve one koji su hteli da se bore protiv neprijatelja Partija je prihvatala i proveravala ih kroz razne zadatke. Jednog dana Mustafa Balić preneo je svojoj sestri Mirzi zadatak da izvrši atentat na agenta Šimuna Benića i dao joj bombu. Sutradan do kasno u noć Mirza je čekala agenta na označenom mestu. U to joj je pristupio jedan drugi i obavestio je da je atentat odgođen. Na ovom zadatku je proverena ljubav i odanost mlade devojke.
Mostar je dočekao svoju 29. hercegovačku i ostale narodnooslobodilačke divizije sa puno ponosa. U njima su se borili sinovi slavnog Mostarskog bataljona. Mostar je bio slobodan ali ne i ostali delovi zemlje. Hiljade mostarskih omladinaca krenuli su u dalje okršaje sa fašistima.
Izvor: http://istorijskenovine.unilib.rs/view/index.html#panel:pp|issue:UB_00064_19510726|page:3
Iskustva najboljih frontovskih organizacija: Šesta osnova organizacija Mostara (članak)
Mostar, maja
Carina – tako se zove severni deo grada uz levu obalu Neretve. To je jedna od mostarskih mahala poznata po borbenosti svojih građana u ratu i po njihovoj aktivnosti danas. Uske ulice i skokake natkrile su stare, već pohabane kuće u turskom stilu – na nekim je ploču zamenila cigla, a ponegde na mestu ruševina stare niče nova moderna zgrada – a takvih svetlih i velikih ovde ima sve više. Kroz ulicu Narodnog heroja Hasana Zahirovića Lace, rođenog u ovoj mahali, dolazimo u drugu ulicu, do skromne – skoro porušene kuće, drugog Narodnog heroja iz ove mahale Adema Buća.
Pri kraju ove dugačke ulice u prizemnoj magazi nalaze se prostorije Šeste osnovne frontovske organizacije.
– Ja sam dežurni odbornik. – šta želite? – Susretljivo je pitala jedna starija žena. Saznavši da se radi o novinarskom razgovoru, ona se poče okretati po sobi prema zidovima ove male prostorije, kao da bi tamo želela reći, da to, što želimo, možemo saznati sami, jer je bolje nego da ona priča, izgovarajući – da se ne shvati kao hvalisanje. To je bila Ziba Hubana, o kojoj smo čuli, da je najvrednija frontovka u Mostaru. Ona je inače odbornik Fronta u svojoj organizacije, predstavnik naroda u Gradskom narodnom odboru, a ima još nekih dužnosti. Od 1941. godine stalno je radila u Narodnooslobodilačkom pokretu a zatim u organizaciji svoje ulice. Već šest godina, posle oslobođenja, članovi je stalno biraju u odbor. „Tako hoće ljudi, pa moram da se primam dužnosti“ – kaže Ziba, obrazlažući to rečima, koje više izražavaju njeno iskustvo u radu nego razlog zbog čega je biraju – naređivanjem se ne može ovde ništa uspeti. Samo fino s narodom pa onda je sve složno i lako.“
Mala soba, sto nekoliko stolica, radio-aparat, dar Gradskog odbora fronta kao najboljoj organizyaciji, slike rukovodilaca i nekoliko raznovrsnih grafikona čine inventar i ukras ovog zbornog mesta frontovaca jednog dela Carine (drugi deo je okupljen u Sedmoj organizaciji). Na zidu je pohvalnica Gradskog odbora, a ovi grafikoni potvrđuju zašto je ona primljena. U njima se vidi cela organizacija i svaki pojedinac.
Soba se već i napunila kada je u nju ušlo još nekoliko aktivista sa kojima smo se zadržali u kraćem razgovoru. Pored ovog zbornog mesta postoji i drugo, tamo u Lacinoj ulici, gde su se letos svakog dana okupljali i svaki put na njemu uz harmoniku zaigrali kolo, a zatim s pesmom odlazili u razne delove grada da naprave nešto novo – ili postavljaju kocu na ulicama ili raščišćavaju ruševine starih zgrada, ili izgrađuju dečje igralište. Radili su i u tri smene do kasno u noć. To se zida na ovim grafikonima. Ima ih koji su dali preko 500 radnih časova. Prvi na listi su Aziz Sefić, Mijat Milanović, Đorđe Mikić. Postoje i grafikoni omladinske i pionirske brigade. A posebno je istaknut spisak članova Saveza boraca i broj radnih časova koji su oni dali. Tu je čak i evidencija prihoda pojedinih članova u štednoj kasi. Fikreta Delalić, domaćica, je na prvom mestu. I kako je ubirana članarina Fronta i upisan Narodni zajam i druge akcije i obaveze članova – sve je to istaknuto na zidovima – da svako zna. Jer, oni su od septembra prošle godine izbili na prvo mesto u gradu, a Sedma, Sedamnaesta, Donja Mahala i Luka kao i ostale, uporno se bore da ih prestignu.
– Svest i volja je ono glavno što pokreće naše članove da ovako rade. Svi međusobno dobro znamo kako koji od nas živi, radi i misli. Na sijelima i konferencijama o svemu tome se razgovara – pričaju nam aktivisti.
* * *
Ovde su ljudi ponosni na svoju prošlost, na učešće u Narodnoj revoluciji. Na zidu je spisak boraca poginulih u ratu. Jusuf i Bećir Trbonja, Aleksandar Vuković, Rifat Frenjo i drugi služiće kao primer kako se bori za slobodu. A dvojicu narodnih heroja iz ove Mahale nosiće večito u srcima buduća pokolenja. Iz svake kuće bilo je boraca u Narodnooslobodilačkoj vojsci, a malo je onih koji u ratu nisu učestvovali na strani Revolucije. Zato se oni svestrano spremaju da desetogodišnjicu Narodnog ustanka proslave što svečanije i što većim uspesima.
IZVOR (“Borba”, 15.5.1951.)
Uglješa Danilović: Ustanak u Hercegovini (jun 1941-jun 1942.) 1.dio
Prva karakteristika ustanka u Hercegovini je ta što je ovdje oružani otpor protiv ustaša otpočeo nešto ranije nego u drugim dijelovima zemlje. Istina, te borbe nisu bile unaprijed organizovane i pripremljene, već je to bio više spontani otpor srpskog stanovništva na ustaške pokolje i paljevine. Mada su pripreme za ustanak i u Hercegovini vršene od strane Komunističke partije, kao i u drugim dijelovima zemlje, ipak je početak akcija došao neočekivano. Tako je do prve borbe koja se odigrala u Nevesinjskom srezu kod sela Drežnja došlo još 3. juna, kada su naoružani seljaci, na inicijativu simpatizera Partije, pružili otpor i odbili ustaše koji su došli da pale selo i odvode stanovnike. Što je do oružanog otpora došlo prvo u Hercegovini razlog je u tome što su ustaše prve masovne pokolje izvršili baš ovdje. Ovdje je počeo da se sprovodi monstruozni ustaški plan istrebljenja srpskog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Glas o jamama (Koritskoj i dr.) u koje je bačeno na stotine ljudi, žena i djece odjeknuo je širom Hercegovine, pa i dalje. Spontani otpor na te zločine bio je neizbježan. Glas o uspješnoj borbi kod Drežnja širio se od sela do sela. To je bio opšti signal da se uzima oružje, kojeg je na selima bilo, i da se na svaki pokušaj ustaša odgovara borbom.
Pokušaj ustaša da izvrše represalije nad selima u kojima im je pružen otpor kao i glas o napadu Njemačke na SSSR doveo je do još većih borbi, koje su otpočele na području Nevesinjskog sreza u zoru 24. juna. Pokret otpora širio se dosta brzo i on je obuhvatio gotovo sva srpska sela istočne Hercegovine (područja srezova Nevesinje, Bileća, Gacko, Trebinje, Stolac, Ljubinje). Ustaške glavešine, iznenađene ovakvim otporom, pokušale su da sa na brzinu sastavljenim jedinicama slome ustanak, ali nisu imale snage da to ostvare. Međutim, ni ustaničke snage, spontano organizovane i bez organizovanih štabova i izrađenih koncepcija borbe, nisu mogle da pređu na šire akcije. Tako je došlo do svojevrsne ustaničke organizacije i stvaranja ustaničkih zbjegova. Seljaci iz sela blizu komunikacija napuštali su svoja sela zajedno sa čitavim porodicama i imovinom i povlačili se u brdska nepristupačna područja. Ono što je karakteristično za taj period jeste činjenica da u tim’borbama učestvuju i oni elementi koji zapravo i nisu bili za borbu, već su ih prilike na to natjerale. Takvi elementi će ubrzo tražiti mogućnost da se sporazumiju bilo direktno sa ustašama, ili sa njihovim gazdama, talijanskim okupatorom. Taj period zbjegova trajao je od sredine juna do prvih dana septembra. Može se s pravom reći da je većina srpskog stanovništva pomenutih srezova bila u zbjegovima.
U toku jula i prve polovine avgusta nije bilo značajnijih borbi. U tom periodu vrše se organizacije četa narodne vojske i sređivanje života u zbjegovima. Vrši se istovremeno politički rad i ustanici se upoznaju sa odlukom CK KPJ o dizanju oružanog ustanka.
Iako su tadašnje ustaške snage bile daleko brojnije od onih u junskim danima ipak su se teško odlučivale da napadnu ustanike. Ukoliko su to i činile, pokušaji su se završavali neuspjehom. Istina, bilo je i ustaških pokušaja da na miran način razoružaju ustanike i u tom cilju je bilo »proglasa o opštoj amnestiji, zabrani uzimanja i ubijanja talaca«. Međutim ustanicima je bilo jasno da se radi o taktici ustaša.
U drugoj polovini avgusta dolazi do značajnog oživljavanja oružanih akcija.
SAVJETOVANJE U UBLINI
Dvadeset prvog avgusta u selu Ubla (Vučji Do) održano je vojnopolitičko savjetovanje pod rukovodstvom Mira Popare, kome su prisustvovali predstavnici sreskih štabova iz Bilećkog, Nevesinjskog i Gatačkog sreza, kao i predstavnici pograničnog dijela Crne Gore. Na ovom savjetovanju donesena je odluka i razrađen plan za opšti napad na neprijatelja.
U borbama koje su počele 22. avgusta i trajale do 7. septembra ustaške snage bile su potpuno razbijene. Ovu široku vojničku aktivnost u avgustu organizovali su i njome rukovodili komunisti koji su se u dotadašnjim akcijama u potpunosti afirmisali, i to kako svojom aktivnošću u zbjegovima tako i borbenošću i aktivnošću u mjesnim četama. Međutim, avgustovska vojna akcija pokazala je kako svoju pozitivnu stranu tako i niz krupnih nedostataka.
Prvo, bilo je veoma nužno i neophodno pokrenuti naoružane mase u oružane akcije, jer je samo to moglo osigurati postignute rezultate i obezbijediti da ne dođe do gubljenja perspektive, da ne nastupi demoralizacija. Sem toga, to je bio najefikasniji način da se suzbije djelovanje petokolonaških elemenata, sastavljenih najvećim dijelom od bivših jugoslovenskih oficira i seoskih gazda koji su koristili oružano primirje za razbijanje ustanka iznutra, tražeći veze i pogodbu s Talijanima. Sama akcija je pokazala da u masama
postoji jak elan i borbenost i da ustanici raspolažu dovoljnim količinama oružja za izvođenje širih akcija. Ustanici su prosto u jednom naletu likvidirali niz žandarmeriskih stanica i domobranskih uporišta i slomili otpor u samoj Bileći. To je pozitivna strana ove akcije. Ali u redovima ustanika ispoljile su se i krupne slabosti. Samo povlačenje četa od Bileće prilikom ulaska Talijana pokazalo je da ustanici nisu bili pripremljeni za borbu protiv Talijana. I ne samo to. Pokazalo se isto tako da su petokolonaši izvršili znatan uticaj na jedan dio masa prikazujući im Talijane kao prijatelje i zaštitnike Srba. “O tom uticaju petokolonaša naši drugovi nisu imali jasnu predstavu sve do samog ulaska Talijana u Bileću. Međutim, politički još negativnija strana ove avgustovske akcije jeste u tome što se njome do maksimuma bio raspirio antimuslimanski šovinizam. Uopšte, problem međunacionalnih odnosa biće u Hercegovini stalno aktuelan za vrijeme rata.
Borba jednog dijela ustanika okrenula se i protiv muslimanskih sela ovog područja. I dok se ogromna većina muslimana—seljaka odnosila prema ustanku u najmanju ruku pasivno, dotle su se politički nepripremljene ustaničke jedinice, podsticane od šovinističkih elemenata, na nekim mjestima okrenule i protiv muslimana. To je dovelo do toga da su muslimanska sela počela pružati otpor i masovno se povlačiti pred ustanicima.
SLUČAJ SELA FATNICE
Karakterističan je u tome pogledu slučaj sela Fatnice. Tu se na čelu muslimanske milicije nalazio, po direktivi, član Partije Halid Čomić koji je držao neprekidnu vezu sa ustanicima. Na vijest o pripremljeno] akciji on je po dogovoru prikupio sve oružje u selu i sačekao dolazak ustanika. Taj postupak milicije u Fatnici mogao je vrlo pozitivno da se odrazi na sva muslimanska sela da nije došlo do nemilih događaja iza toga. Naime, šovinistički elementi počeli su odmah da vrše nasilja prema nenaoružanim ljudima i naši drugovi, osjećajući da to može dovesti do vrlo teških posljedica, odlučili su da se to ljudstvo u pratnji boraca-komunista evakuiše u pravcu Bileće, odnosno neoslobođene teritorije. To je, međutim, samo dijelom uspjelo, jer se većina njih, protiv savjeta naših drugova, odlučila da krene u pracu Stoca. Usput su ih napali razulareni šovinistički elementi i masakrirali. Taj slučaj odjeknuo je vrlo negativno u Hercegovini. Potrebno je istaknuti da su se članovi Partije i simpatizeri, koji su se bez izuzetka u ovom pitanju držali odlučno, po cijenu vlastitog života suprotstavljali svakom pokušaju nasilja prema muslimanima. Slučaj u Fatnici bio je krupna opomena za naše drugove da akcija može krenuti sasvim drugim pravcem od željenoga. Biloi je jasno da ustaničke jedinice nisu bile politički pripremljene, da je broj komunista u njima mali, da šovinistički elementi nisu bili raskrinkani i si. Usto ni vojska nije bila organizaciono učvršćena, nije bilo potrebne -discipline. Tako se dešavalo da su se pojedinci, dok se glavnina borila sa neprijateljem, opijali i za svoj račun vršljali po selima. Sve je to govorilo da je bolje akciju obustaviti nego je pod ovim uslovima produžiti.
POUKE ZA PRAVILAN SMJER
Dakle, iz ove akcije mogle su se izvući krupne pouke. I one su izvučene. Najvažnije je bilo saznanje da je potrebno izvršiti ozbiljan organizacioni i politički rad u već pokrenutim seljačkim masama, da bi se ustanku dao pravilan smjer. Sve je ovo trebalo činiti uz istovremene stvaranje partijske organizacije u četama i selima, jer je ona bila malobrojna. Tako se period od septembra do prvih dana decembra može uzeti kao period toga pripremnog rada bez većih vojnih akcija. Međutim, za čitavo to vrijeme u ovom dijelu Hercegovine postojala je prostrana istina, nedovoljno organizovana. slobodna teritorija uz postojanje seoskih straža, seoskih četa, a poslije partizanskih četa i bataljona. Osim pojedinačnih manjih ispada, ozbiljnih napada na ovu slobodnu teritoriju od strane neprijatelja nije bilo. A to stoga što je talijanski okupator ovdje primijenio drukčiju taktiku — htio je da ustanak likvidira na drugi način.
(Nastaviće se)
(Iz knjige “Hercegovina u NOB” u izdanju “Vojnog dela”).
Uglješa Danilović: Ustanak u Hercegovini (jun 1941-jun 1942.) 2.dio
Što je ustanak u Hercegovini u početku imao ovakav razvitak, bilo je više razloga.
Prvi je, kao što je već pomenuto, bila ta okolnost što je ustanak ovdje počeo ranije i na drugi način. Stoga je i Partija ovdje ostvarivala svoju rukovodeću ulogu drukčije, odnosno pod drugim uslovima. Mada je pripremni rad za dizanje ustanka u hercegovnii Partija vršila kao i na drugim stranama i, mada su u prvim akcijama učestvovali i komunisti i bili im na čelu, početak akcija nije došao po odluci vojnog i političkog rukovodstva, već kao spomtana akcija samoodbrane. Oblasni komitet u Mostaru je sa prilično tekoća i sa zakašnjenjem obezbjedio kontakt sa organizacijom na terenu istočne Hercegovine i potpun uvid u događaje koji su se tu odigravali krajem juna. A da bi se bolje razumjeli razlozi ovome, osvrnućemo se na nekoliko riječi na partijsku organizaciju u Hercegovini u to vrijeme.
KONTINUIRANI RAD PARTIJE
Odmah treba naglasiti da se kontinuitet rada u Hercegovini ili tačnije u Mostaru nije, takoreći, prekidao za čitav predratni period. Kao malo koja organizacija u Bosni i Hercegovini, mostarska partijska organizacija ne samo što je održavala stalan kontinuitet u svome radu nego je imala i vanredno veliki politički uticaj, posebno na radničku klasu i omladinu. Nisu slučajno socijaldemokrati u Mostaru bili bez ikakvog uporišta, niti su sindikatima slučajno rukovodili komunisti. Javno se znalo da je’i Radnički dom u rukama komunista. Uticaj komunista na omladinu bio je presudan. Klubovi, udruženja, biblioteke i si. bili su mjesta gdje su komunisti-cmladinci razvijah masovan rad. Istup sa samostalnom listom na izborima 1938, štrajkačke akcije, ulične demonstracije, naročito 1939. i 1940. godine, jasno govore da su snaga i uticaj Partije u Mostaru u to vrijeme bili veliki. Zato nije nikakva slučajnost što je Mostar kao grad zauzeo onako istaknuto mjesto u našoj Revoluciji, ne samo po broju boraca koje je dao nego i po raspoloženju većine stanovništva prema Narodnooslobodilačkom pokretu.
Ali, partijska organizacija u Hercegovini imala je i slabosti. To je prije svega, bila uska organizacija. Za mostarsku organizaciju to se može reći sve do 1939. godine, a za ostali dio Hercegovine sve do ustanka. (Pred rat je u Hercegovini bilo preko 130 članova Partije od kojih oko 60 u Mostaru.) Broj članova Partije na terenu ni izdaleka nije odgovarao našem političkom uticaju. Doduše, kad je riječ o tom pitanju moraju se uvijek imati na umu oni uslovi pod kojima je Komunistička partija djelovala i borila se u predratnoj Jugoslaviji. To su bili uslovi neprekidnog progona i najcrnjeg terora koji je vršen nad njenim članovima. Za članstvo u Komunističkoj partiji i svaki revolucionarni rad sudilo se na više godina robije, a tome je prethodilo prebijanje u policiskim zatvorima. Pa ni ubistva u policiskim istragama nisu bila rijetka. I zato, kada je riječ o broju članova u tadašnjem periodu, to se mora mjeriti drugim mjerilima nego što to činimo danas. Tu se uglavnom radilo o već isprobanim i očvrslim. kadrovima, jer su u ilegalnim uslovima samo takvi mogli biti u organizaciji. Ali mali broj članova Partije, u vrijeme kada je ustanak zahvatio mase, bio je ozbiljna smetnja za obezbjeđenje efikasnog uticaja na tok događaja.
POLITIČKI UGLED PARTIJE
Međutim, politički uticaj Partije na mase bio je daleko širi i dublji nego što bi se to samo po broju članstva moglo mjeriti. Široki krug simpatizera, naročito među omladinom i radnicima, bio je isto tako ozbiljna snaga na koju se Partija mogla osloniti. Politički ugled Partije naročito je porastao neposredno pred rat i u prvim danima poslije okupacije, jer je ona baš u tom periodu preko svojih članova i širokog kruga simpatizera razvijala veoma obiman politički rad u masama, objašnjavajući namjere okupatora, uzroke sloma stare države i istrajno radila na pripremi za dugotrajnu borbu protiv neprijatelja. Partija je posvetila i posebnu pažnju borbi protiv raspirivanja šovinističke mržnje. Ona se naročito oštro, odlučno i na vrijeme suprotstavila već javno proklamovanim namjerama ustaša da u Bosni i Hercegovini istrijebe srpsko stanovništvo, kao i rasističkim zločinima prema Jevrejima. Ona je razobličavala tu zločinačku politiku ustaških koljača kao dio paklenog plana okupatora da međusobno zavadi i istrijebi naše narode.
Neposredno pred rat, a naročito poslije kapitulacije, u Partiji je razvijen poseban rad po vojnoj liniji. Ovo je bio poseban sektor rada, na koji su dati najzreliji kadrovi. Zadatak je bio skupljanje oružja, formiranje i obučavanje oružnih grupa koje će stupiti u akciju u određenom momentu, pronalaženje i spremanje vojnih specijalista simpatizera Partije, razvijanje rada među domobranima i slično. Rezultat ovog političkog i vojnog rada bio je taj da su u to vrijeme u svim sreskim mjestima stvorene partijske organizacije ili bar partijska uporišta. Sem toga, na terenu se našao izvjestan broj dr ugova, članova Partije i simpatizera, koji su bili odatle rodom, a živjeli su u drugim mjestima. To su mahom bili studenti, đaci, radnici i nekoliko bivših podoficira. Oni će u početku ustanka činiti glavni oslonac za uticaj Partije u narodu.
U to vrijeme ozbiljan problem za Partiju bilo je održavanje veza sa pojedinim mjestima, jer je, uslijed vanrednog stanja, za svako putovanje trebalo obezbjeđivati naročite propusnice. Putovanja su bila naročito otežana kad su počela masovna hapšenja od strane ustaša, a naročito poslije izbijanja prvih borbi. Taj problem je bio utoliko teži što -organizacija nije imala solidniju tehniku za izradu legitimacija, propusnica i drugih dokumenata. Uslijed ustaškog terora nekim organizacijama naneseni su teški udarci (Čapljina, Stolac. Gacko, Nevesinje). Neki su komunisti ubijeni ili uhapšeni, a neki su se sklonili u sela. Zbog svega toga ni Oblasni komitet u Mostaru nije u potpunosti bio obaviješten o stanju na terenu. Kad su prve vijesti o groznim ustaškim pokoljima {Ljubinje. Gacko) došle do Pokrajinskog komiteta u Sarajevu, odlučeno je da se povodom toga izda letak, a od Oblasnog komiteta u Mostaru zatraženo je da se odmah jedan ili više članova komiteta prebace na teren i da što podrobnije izvijeste o situaciji.
Međutim, prvi sukobi na terenu već su bili počeli, a s tim u vezi bila je pooštrena kontrola na vozovima, pa je i prebacivanje članova komiteta, koji su živjeli u ilegalnosti, bilo jako otežano. Pokušaj Mira Popare da se prebaci na teren Bileće nije uspio i tako se jedno vrijeme bilo u neizvjesnosti šta se zapravo naj terenu dešava. Vijesti su bile veoma konfuzne. Znalo se da se vode borbe, ali ko ih vodi i ko rukovodi nije se tačno znalo. Širile su se priče da tim akcijama rukovodi Čedo Milić, poznati sokolaš i velikosrbin iz Mostara, a takve priče su ubacivale same ustaše da bi čitavu stvar prikazale kao velikosrpsku rabotu. Ovo nemanje veze sa terenom u vrijeme prvih borbi i sporost Oblasnog komiteta u tom pogledu imalo je štetnih posljedica za duže vrijeme. U tome je dijelom i bio razlog što se akciji od početka nije dao organizovan karakter, a to je otežavalo i docnije uključivanje u ustaničke jedinice grupa što su poslije toga izlazile iz Mostara i u kojima se nalazio uglavnom rukovodeći politički kadar. Baš zbog toga što ti drugovi nisu u početku događaja bili na terenu, među ustanicima, prema njima je bilo izvjesnog nepovjerenja koje će se tek u idućim akcijama preodoljeti.
IZLAZAK MOSTARSKIH KOMUNISTA
Kad je početkom jula donijeta odluka o opštem ustanku, u Mostaru je bio formiran Oblasni štab i određena naoružana grupa koja je trebalo da odmah iziđe na teren istočne Heroegovine. Ta grupa je izišla iz Mostara 17 jula. No, dijelom zbog slabe organizacije, a dijelom zbog neiskustva, prebacivanje prve grupe nije uspjelo. Nju su u Veležu iznenadno napale 18 jula ustaše i tom prilikom su zarobljena dva druga — Đole Balać i Esad Fejić, koji je bio ranjen. Balaća su ustaše ubile, a Fejića je spasla grupa mostarskih skojevaca. U toj borbi je ubijen i jedan ustaša. Poslije tog prvog neuspjeha grupa se vratila u Mostar. Tek u drugoj polovini avgusta uslijedio je izlazak druge grupe koja se odmah uključila u oružane akcije koje su već bile ponovo u toku. Ova grupa naišla je na izvjesne teškoće i nepovjerenje. Radilo se o tome da ih svijet nije poznavao, a sem toga u grupi se nalazio izvjestan broj muslimana. Šovinistički elementi već su bili izvršili svoj uticaj kod jednog dijelaustanika pa je zadržavanje muslimana na terenu bilo rizično. Ovakva situacija je bila na području Bileće, Stoca i Nevesinja, gdje je bio centar ovih događaja. Međutim, situacija u Konjičkom srezu, gdje su komunisti izišli prije prvih akcija, bila je drukčija i komunisti-muslimani iz Mostara i Konjica dobro su primljeni.
TAKTIKA ITALIJANA
Izvjesnu specifičnost ustanka u Hercegovini činila je i okolnost što je to bilo okupaciono područje Talijana. Uviđajući na kakav su žestok otpor stanovništva, prije svega srpskog, naišli ustaški zločinci, talijanski okupator je pokušao da u ovoj situaciji primijeni posebnu taktiku: — kako bi ustanak lakše slomio, a sebe prikazao prijateljem srpskog stanovništva. Iako su tu taktiku Talijani primijenili već od prvih danaokupacije, ona je došla do punog izražaja tek u septembru. Kada su uvidjeli da ustanak ne jenjava nego, naprotiv, dobija sve organizovaniji karakter, talijanska 2 armija donosi, 5 septembra, odluku da preuzme svu vojnu i civilnu vlast na području čitave Hercegovine, obrazlažući to »•potrebom da se na istočnoj obali Jadrana formira jedan pojas bezbjednosti sa karakteristikama identičnim onima susjedne italijanske oblasti, i sa zadacima koji se odnose na održavanje javnog reda«. Ovom akcijom okupator je htio da pokaže stanovništvu kako su za dosadašnje zločine isključivo krive ustaše i da oni, Talijani, s tim nemaju ništa, pa će oni sada da naprave red. Makoliko da je ustaška vlast bila izmećarska, nametnuta u zemlji od strane talijanskog i njemačkog okupatora, kornpromitovanje ove vlasti Talijanima nije bilo mrsko, jer je to oživljavalo i okrepljivalo njihove stare pretenzije na ovu našu teritoriju. Sada su, po njihovom mišljenju, mogli da se izgovaraju kako se Srbi i Hrvati međusobno ne trpe pa prema tome ne mogu imati ni zajedničku državu, te ne ostaje drugo nego da se to područje priključi Italiji, Mada oni ovo otvoreno nisu govorili, namjere su im bile jasne.
(Nastaviće se)
(Iz knjige “Hercegovina u NOB” u izdanju “Vojnog dela”). KRAJ
Uglješa Danilović: Ustanak u Hercegovini (jun 1941-jun 1942.) 3.dio
Talijanska komanda je, putem obavještajne službe i na drugi način, razvila široku kampanju nastojeći da pridobije srpsko stanovništvo. Ona je širila priče kako će ustaška, vlast biti smijenjena, kako su Talijani prijatelji Srba, kako više neće biti pokolja i tome slično. U isto vrijeme ona hvata direktne veze sa onim elementima u redovima ustanika koji su takvu situaciju jedva čekali i koji će ubrzo postati organizatori četnika u Hercegovini. Preko njih Talijani pozivaju stanovništvo da se smiri i da im talijanska vlast garantuje bezbjednost. Tom prilikom oni «bećavaju pomoć u hrani, za prvi trenutak čak ne traže ni oružja od ustanika. Sve je bilo sračunato na to da se što bolje prikažu kao »prijatelji« naroda. U cilju raspirivanja šovinističke mržnje Talijani su za ustaške zločine među Srbima optuživali muslimane i Hrvate, a u hrvatskim selima su postupali obratno – za sve teškoće hrvatskog naroda u prošlosti bacali su krivicu na sve Srbe. Ova taktika Talijana imala je po njih izvjesnog privremenog uspjeha. Jer, ne samo što najveći dio ujstaničkih vojnih jedinica u to vrijeme nije bio spreman da se bori protiv Talijana, nego je i u selima bilo široko rasprostranjeno uvjerenje da nema smisla izazivati Talijane, jer su oni ipak bolji od ustaša itd. Talijani su, da bi bili što ubjedljiviji, u lokalnoj vlasti stvarno smijenili izrazite ustaške koljače i postavili svoje ljude. Dalje, ova taktika Talijana dala je jak oslonac onim četničkim elementima koji su odmah počeli sa sabotiranjem borbe, tako da su i jedni i drugi, i Talijani i ovi četnički elementi, okrenuli svu svoju aktivnost protiv komunista koji su, eto, »došli da mute u narodu. . . otežavaju smirenje. .. dovode u opasnost sela da budu popaljena«, a sve je to nepotrebno jer će »Talijani sami raščistiti sa ustašama i više pokolja neće biti…«.
Trebalo je prilično truda i napora dok su se mase u potpunosti uvjerile da je ova taktika Talijana bila samo manevar da se pokrenutemase umire i razoružaju.
OŽIVLJAVANJE ORUŽANIH BORBI
Tako se ovdje stvorila specifična situacija. Dok su se u to vrijeme (početak septembra) u drugim dijelovima zemlje borbe rasplamsavale, ovdje je zavladalo svojevrsno zatišje. Ovdje se pred Partiju postavljao drukčiji zadatak. Nije se radilo o tome kako formirati oružane grupe i postepeno ih uvoditi u akcije, nego kako već naoružane seljačke mase organizovati, usmjeriti, dati im jasnu perspektivu i jasno saznanje o manevrima i pravim ciljevima okupatora. Radilo se o tome kako dati trajnost ustanku, jer je duže mirovanje u Hercegovini prijetilo da dovede do demoralizacije masa i splašnjavanja ustanka, a imalo je i drugih negativnih posljedica. Takva situacija u Hercegovini olakšala je neprijatelju da svoje snage baci na ona područja, u Bosni i drugim dijelovima zemlje, gdje se ustanak razvijao. Zbog toga je bilo nužno što prije dovesti do oživljavanja oružanih borbi u Hercegovini, da foi se snage okupatora što više razvukle. Situacija je bila vrlo složena. Vojnu aktivnost trebalo je što prije otpočeti, ali to nije smjela da bude izolovana i sektaška aktivnost članova Komunističke partije i najbližih simpatizera, koja bi mogla dovesti do izolovanja komunista. Trebalo je. znači, težište u tome momentu usmjeriti na politički rad kako bi se široke mase pokrenule u oružanu borbu.
Prilikom otpočinjanja vojnih akcija trebalo je ozbiljno voditi računa i po svaku cijenu spriječiti da šovinistički elementi zadobiju uticaj i okrenu akciju u pravcu bratoubilačke borbe, kao što se dijelom desilo u avgustu. Opasnost od šovinizma bila je u to vrijeme u Hercegovini vrlo velika. Zločini počinjeni prema srpskom stanovništvu izazivah su sami po sebi opštu reakciju koja je mogla dobiti i šovinistički karakter. Ustaše su radile na tome da prikažu kako te zločine nad Srbima vrše domaći ljudi. Hrvati i muslimani, iako su to po pravilu činili koljači dovedeni sa strane. Ovo su ustaše činile u namjeri da time razviju sukob lokalnog stanovnišvta. Kada su se odnosi zakrvili, dolazilo je i do obračunavanja među lokalnim stanovništvom. Ustaški pokolji služili su kao sredstvo četničkim elementima da kod srpskog stanovništva raspiruju mržnju prema svemu što je hrvatsko i muslimansko. Sve je to doprinijelo da su se šovinističke strasti do maksimuma rasplamsale u prvim «danima ustanka u istočnoj Hercegovini. Tom valu šovinizma, podstrekavanom od okupatora, ustaša i četničkih elemenata, trebalo je odlučno se suprotstaviti. Razumnim ljudima nije bilo teško da shvate da će od razvoja odnosa između Srba, Hrvata i muslimana zavisiti u dobroj mjeri i razvitak ustanka u ovim krajevima. Komunisti su bili jedina politička snaga koja se mogla sa uspjehom suprotstaviti toj šovinističkoj zakrvljenosti. Na njima je u tom pogledu ležala velika odgovornost i, kao što će docniji razvitak prokazati, oni su se na tom zadatku u punoj mjeri angažovali i odnijeli, i na tom polju, možda najkrupniju pobjedu nad neprijateljem.
Teritorija istočne Hercegovine (srezovi: Nevesinje, Bileća, Gacko, Ljubinje, Stolac i Trebinje) brojila je, prema popisu 1931 godine, 141.492 -stanovnika. Područje koje obuhvata ustanak bilo je uglavnom naseljeno Srbima i muslimanima. Pri tome treba istaći da u početku ustanka odnosi između Srba i muslimana nisu bili loši. Broj ustaša iz redova muslimana bio je mali. Istina, muslimanska sela su se naoružavala i obrazovala svoju miliciju, ali ta milicija, sem izuzetaka, nije napadala srpska sela. Naravno, bilo je i izuzetaka, i to prije svega Borač i Fazlagića Kula. gdje su se na čelu milicije nalazile ustaše koje su uspjele da zakrve ta muslimanska sa okolnim srpskim selima. Na drugim područjima se, tek kad su četnički elementi počeli sa ubistvima i pljačkom muslimanskih sela, razvilo neprijateljstvo milicije prema ustanicima na širem prostoru.
POSLEDICE USTAŠKIH I ČETNIČKIH ZLOČINA
Ustaški i četnički zločini za vrijeme rata u Hercegovini imali su sa posljedicu mnoge nevine žrtve srpskog, hrvatskog i muslimanskog stanovništva. Ti zločini koji su bili sastavni dio plana okupatora da fizički istrijebi i uništi naše stanovništvo, bili su isto tako i posljedica djelovanja tuđinske vlasti u prošlosti koja je stalno razvijala i podsticala netrpeljivosti zasnovane na nacionalnoj i vjerskoj razlici. To je posljedica j djelovanja domaćih nazadnih i mračnjačkih elemenata kao i nazadnog klera. Zato i žrtve tih zločina ne treba danas samo da sjećaju na našu tešku prošlost, nego i da budu stalna opomena za današnje i buduće generacije sa kolikom se odlučnošću treba boriti protiv svih oblika šovinizma i sa koliko ljubavi i pažnje treba njegovati jednu od najkrupnijih tekovina Revolucije — bratstvo i jedinstvo naših naroda.
Kada se sve ovo ima u vidu, može se jasno sagledati sva težina i odgovornost zadataka koji su stajali pred komunistima u Hercegovini. Trebalo je, prije svega, masama objasniti složenu spoljnu i unutrašnju situaciju i uliti im vjeru u pobjedu u vrijeme kada je fašizam vojnički “bio u svom najvećem usponu i kada je u naletu osvajao nove teritorije. Trebalo je u isto vrijeme objasniti zakulisnu igru Talijana i njihove manevre u odnosu na ustaše. Trebalo je zatim nadvladati šovinizam i ubi jedi ti mase u jedinstvo interesa, i to ne samo čitavog stanovništva Bosne i Hercegovine, nego i svih naroda Jugoslavije. Trebalo je, na kraju, preodoljeti kolebanje i neodlučnost koji su počeli da nagrizaju ustaničke redove. Uz sve ovo trebalo je stvarati partijsku organizaciju koja če na svojim plećima ponijeti sve ove zadatke. A najpreči i najhitniji zadatak bio je reorganizacija oružanih jedinica.
REORGANIZACIJA USTANIČKE VOJSKE
Osnova dotadanje ustaničke vojne organizacije bile su seoske čete stvarane gotovo u svakom selu, sa biranim komandirom, a negdje i političkim povjerenikom. Negdje su postojale i komande za šira područja, ali su one najčešće bile stvarane privremeno, za pojedine akcije. U takvim uslovima nije bilo ni čvrste i cjelovite vojne organizacije. Pa i sam neodređeni naziv »narodna vojska« govorio je da još nije bilo jasne fizionomije te ustaničke vojske. U to vrijeme — septembar, oktobar – partizanski pokret u zemlji ima već svoju izgrađenu vojnu organizaciju od najnižih jedinica do viših štabova. Međutim, u Hercegovini je takvu organizaciju trebalo tek sprovoditi. Ona je vršena potpuno demokratskim putem na širokim sastancima seoskih četa gdje su učestvovali ne samo naoružani borci nego i šire stanovništvo. Na tim skupovima su vođene široke diskusije u kojima su objašnjavani ciljevi Narodnooslobodilačkog pokreta, vojna organizacija partizana i slično. Reorganizacija ustaničke vojske, vršena takvim demokratskim putem, dala je priliku da se tu, javno pred narodom, obračuna sa svim negativnim elementima koji su bili protiv borbe. Tako se prišlo stvaranju partizanskih četa i bataljona. U selu Fatnici obrazovan je Štab Hercegovačkog NOP odreda kao vojno rukovodstvo za čitavu Hercegovinu. Sprovođenje ove vojne organizacije nije, naravno, prolazilo bez jakog otpora kolebljivih i oportunističkih, élertièhata. Branila se dotadašnja organizacija seoskih četa, koja je odgovarala seoskom mentalitetu — da se čuva svoje selo i svoja kuća. Na sprovođenju ovih vojnih i političkih zadataka angažovali su se svi članovi Partije i široki krug simpatizera. Rad je napredovao negdje brže, a negdje skorije, što je zavisilo prije svega od ugleda ljudi koji su ga nosili. Ali, ori je svugdje davalo dobre rezultate. Već u oktobru i novembru bilo je nekoliko organizovanih partizanskih bataljona. U vezi s tim otpočinjale su ponovo, prvo manje, a poslije značajnije akcije. Tako su u toku jeseni i zime 1941/42. u istočnoj Hercegovini izvršene političke i vojne pripreme za ponovno rasplamsavanje, ustanka. U prvim mjesecima 1942. godine dolazi najprije do stvaranja zajedničkog Operativnog štaba sa jednim dijelom Crne Gore, a poslije do Operativnog štaba NOP za Hercegovinu. U proljeće 1942. ustanak je ponovo bio u punom poletu u čitavoj istočnoj Hercegovini, a krajem aprila ustaničke snage broje osam udarnih i četrnaest teritorijalnih bataljona sa ukupno oko 10,000 boraca. Još krajem marta, po direktivi Vrhovnog štaba, formirana su dva partizanska odreda — Sjevernohercegovački i Južnohercegovački odred.
ORGANI NOVE NARODNE VLASTI
Zajedno sa reorganizacijom vojnih jedinica radi se i na stvaranju organa narodne vlasti. Tako je u Berkovićima, 17. aprila 1942, održana oblasna konferencija kojoj su prisustvovali delegati iz srezova: Trebinje, Ljubinje, Stolac, Bileća, Gacko i Nevesinje. Prisutni delegati bili su članovi sreskih narodnooslobodilačkih odbora, a prisustvovalo je preko 2.000 ljudi. Na konferenciji je izabran Narodnooslobodilački odbor za Hercegovinu. U srezovima se stvaraju sreski, a u selima seoski narodnooslobodilački odbori. Isto tako stvaraju se masovne političke organizacije: AF2 i omladinska organizacija. Poslije čišćenja ustaša iz Borča 18 aprila 1942, stvara se prostrana oslobođena teritorija od Trnova kod Sarajeva pa preko Foče i Goražda do južne Hercegovine. Neprijatelj (Talijani i domobrani) jedino se čvršće drži u utvrđenim garnizonima.
(NASTAVIĆE SE)
(Iz knjige “Hercegovina u NOB” u izdanju “Vojnog dela”).